Pałac skrywający tajemnice

Hodowla koni wyścigowych w powiecie zawierciańskim? Dom dla Franciszka Starowieyjskiego, międzynarodowej sławy twórcy? Poznajmy losy Pałacu Komorowskich w gminie Szczekociny. 

Wprowadzenie

Tekst dotyczy Pałacu Komorowskich w Siedliskach w gminie Szczekociny, budynku wzniesionego w latach 1888-1889 we wschodniej części miejscowości Siedliska. Posiadłość mieści się ok. 1 kilometra od drogi Nakło-Szczekociny i na wschód od Centralnej Magistrali Kolejowej. Aktualnie budynek jest własnością prywatną.  

Pałac w Siedliskach w gm. Szczekociny został wpisany do rejestru zabytków 14 listopada 1997 r. Zespół dworsko-pałacowy przetrwał wojnę, socjalistyczną politykę oraz pożar. Poza pałacem do rejestru zabytków został wpisany park – 13 listopada 1997 r. oraz zabudowania folwarczne (stajnia, wozownia, owczarnia) – 21.12.1998 r.

W latach 1939-1945 w pałacu Komorowskich przebywał Franciszek Starowieyski (1930-2009) – znany malarz, grafik, twórca plakatów oraz scenografii teatralnej i telewizyjnej. Opis pałacu powstał w oparciu o kwerendę archiwalną Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach (pismo WUOZ Nr C-RD.1534.7.2021.DR) oraz wspomnienia Franciszka Starowieyskiego, spisane przez Krystyne Uniechowską w książce: “Franciszka Starowieyskiego Opowieść o Końcu Świata, czyli Reforma Rolna”.  

Dziś – odbudowane, są już tylko miejscem, które nazywa się Siedliska. Nigdy już tam nie pojechałem. Wiem, że ciszę zdewastowanego parku przerywa dudnienie pociągu pośpiesznego Warszawa-Kraków, którego linia przebiega teraz w pobliżu. I wiem także, że nie należy wracać do miejsc świętych swego dzieciństwa. A wspomnienia? Cóż, żyją wiecznie. Czasem nawet wbrew naszej woli. Bo przecież jesteśmy wspaniali i współcześni – “Franciszka Starowieyskiego Opowieść o Końcu Świata, czyli Reforma Rolna”.

Relacje Franciszka Starowieyskiego, mieszczą się co prawda w kategoriach beletrystyki, mimo że miejscami szczegółowo opisuje dawny wygląd pałacu, to powinna być traktowana z rezerwą. Nie ma powodu, aby wątpić w dostarczone informacje, ale należy zachować ostrożność. Jako literatura wspomnieniowa stanowi materiał, który podlega krytyce historycznej, w tym przypadku dotyczy ona m.in. zagadnień: historii mówionej, pamięci i post-pamięci.

Budynek pałacu 

Sam dwór siedliski bardziej przypominał okazałą willę fabrykancką, niż tradycyjny pałac czy rezydencje arystokratyczną. Była to bryła, kostka dwupiętrowa z łamanym dachem, a w nim okna obszernych mansardowych pokoi gościnnych. Dom miał dwie werandy, oszkloną werandę zimową i otwartą letnią. Kaplica nie znajdowała się w samym dworze, lecz na zewnątrz w parku. 

Dom był bardzo rozległy. Samych pokoi gościnnych było siedem. Wejście do dworu siedlickiego było inne niż w wielu sąsiednich dworach. Drzwi wejściowe były skromne. Nad nimi znajdował się szklany daszek. Po paru stopniach wchodziło się do obszernego holu. Już po kolorze parkietu, po sposobie położenia chodnika, po miejscu na parasole, a przede wszystkim po rodzaju zapachu wnętrza – czuło się wielki styl. Choć nic nie było tam złocone, wyszukane, przytłaczające…  

Wnętrze domu było zgodne z panującą w Królestwie. Tendencje stylu urządzenia wnętrz można podzielić: Królestwo zawsze ulegało nieco wpływom angielskim, mówiło się po angielsku i francusku, mało kto znał niemiecki. My, Starowieyscy byliśmy z Galicji, a w Galicji o wiele silniejsze były wpływy austriackie, Tam znano również język francuski, lecz głównie niemiecki – “Franciszka Starowieyskiego opowieść o końcu świata”, s. 15. 

Zespół pałacowo-dworski w Siedliskach powstał prawdopodobnie z inicjatywy Komorowskich. Opublikowane materiały jednoznacznie przypisują wzniesienie pałacu tej rodzinie, problem w tym, że brak o tym informacji w źródłach. Można tylko przypuszczać, że fundatorem pałacu w Siedliskach była rodzina Komorowskich – kolejnych właścicieli – pismo WUOZ Nr C-RD.1534.7.2021.DR.skan pałac. 

Neoklasycystyczny pałac w Siedliskach został zbudowany w 1889 roku z inicjatywy księcia Michała Komorowskiego.  

Murowana, piętrowa i podpiwniczona budowla z użytkowym poddaszem, została wzniesiona na rzucie prostokąta i nakryta mansardowym dachem z facjatami. W osi siedmioosiowej elewacji frontowej usytuowano trzyosiowy ryzalit wejściowy, zwieńczony trójkątnym tympanonem. Przy pałacu znajdują się zabudowania folwarczne, między innymi: murowana stajnia osłonięta  gankiem, stadnina koni, suszarnia ziarna i gorzelnia. Obiekt otoczony został parkiem krajobrazowym, o powierzchni 11,5 ha.  

Książę Michał stworzył w Siedliskach stadninę koni wyścigowych, która konkurowała z innymi najlepszymi w kraju. Kierował on nawet budową toru wyścigowego na Służewcu w Warszawie. W 1945 roku majątek przejął skarb państwa. Ostatnio pałac przejęła praprawnuczka księcia Michała – Elżbieta. Obecnie do pałacu nie ma wstępu. Podniszczona budowla stojąca w zdziczałym parku, otoczona siatką wygląda na opuszczoną. Siedliska są położone 4,5 km na zachód od Szczekocin, 1,5 km na południe od drogi nr 46 do Lelowa – zamki.rotmanka.com. 

Miejscowość

Znana pod nazwą Siedliska wieś pojawia się w źródłach historycznych już w 1381 r. W tym czasie była pod władaniem rodu Tęgoborskich, którzy legitymowali się herbem Bylina. W 1490 r. wieś Siedliska należała do parafii Pilica, później w 1581 r. należała do parafii w Nakle. Kolejna wzmianka pochodzi z 1680 r. – na trzy lata przed znamienitą w polskiej batalistyce Odsieczą Wiedeńską – właścicielem Siedlisk był Jan Szypowski.  

Wzmianka o istnieniu dworu pojawia się w 1750 r. – w tym czasie dochodzi do przebudowy założenia dworskiego. W latach 1783-1799 wsią Siedliska zarządzał Piotr Małachowski, pełniący funkcje wojewody krakowskiego. Przypuszcza się, że on mógł być inicjatorem budowy dworu. Pewne jest tylko to, że na przełomie XVIII i XIX wieku zbudowano murowane obiekty gospodarcze: owczarnie, spichlerz, wędzarnie, wozownie. W późniejszym czasie w miejscu dawnego dworu, na co wskazuje kompozycja parku, został wniesiony budynek dworu znany nam dzisiaj – Pałac Komorowskich, zamki.rotmanka.pl, pismo WUOZ Nr C-RD.1534.7.2021.DR.skan pałac. 

Pałac Komorowskich w Siedliskach

Jak wspomnieliśmy, budynek przetrwał do naszych czasów, w okresie po 1945 r. pełnił różne funkcje i niszczał, jednak w jego konstrukcji prawdopodobnie nie zaszły zmiany. Szczegółowych informacji w tym temacie udzielił Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach. 

• Materiał, Konstrukcja, Technika. Ściany: piwnice murowane z kamienia wapiennego na zaprawie cementowo-wapiennej, uzupełnione cegłą; kondygnacji nadziemnych murowane z cegły pełnej ceramicznej na zaprawie cementowo wapiennej 
• Sklepienia i stropy: piwnice – sklepienia ceglane o profilu wypłaszczonego (…) kondygnacje nadziemne  – stropy żelbetonowe, odcinkowe na belkach stalowych
• Więźba dachowa z profili stalowych dwuetowych / dach typu naczółkowego 
• Pokrycie dachu – arkuszami blachy stalowej, łączonej na rąbek stojący 

• Posadzki i podłogi – budynek w trackie remontu brak podłóg 
• Schody – zewnętrzne prowadzące do do wyjść usytuowanych w przebudówkach, jednobiegowe, betonowe 
• Główna klatka schodowa drewniana (…) z nakładanymi stopnicami, od poziomu hallu trzybiegowe, stanowią połączenie parteru z piętrem 
• Schody boczne klatki schodowej – prowadzące do piwnic na piętro i poddasze  – dwubiegowe, betonowe, sklepione wypłaszczonym podłużnym łukiem w lewej przybudówce prowadzące do piwnic-betonowe dwubiegowe  
• Otwory Okna – piwnice: krosnowe. Wszystkie okna kondygnacji naziemnych skrzynkowe typu polskiego (…) 

• Rzut: Budynek założony na planie prostokąta z niewielkimi ryzalitami na osi symetrii od strony elewacji frontowej / narożniki ryzalitu w elewacji (…) i z dwiema prostokątnymi przebudówkami do boków budynku. Przebudówki rozmieszczono symetrycznie względem siebie w pobliżu narożników elewacji pd. Układ konstrukcyjny budynku mieszany podłużny i poprzeczny. Do budynku prowadzą cztery wejścia 1. wejście główne, zlokalizowane w elewacji frontowej na osi głównej prowadzi przez sień po wyrównawczych schodach do dużego hallu o rzucie zbliżonym do kwadratu z jednym narożnikiem ściętym, 2. wejście do lewej przybudówki – pismo WUOZ Nr C-RD.1534.7.2021.DR.skan pałac

Ciekawostką jest fakt, że w Siedliskach przyszła na świat kobieta, która miała swój wkład w wygląd europejskich wyższych sfer.

W 1942 r. hrabia Leon Komorowski, syn hrabiego Michała poślubił Zofię, córkę Adama Zygmunta Sapiehy. W 1946 r. w Siedliskach przychodzi na świat Anna Komorowska, której córka Matylda d’Udekem d’Acoz, została żoną księcia Filipa – belgijskiego następcy tronu – Kaplica dworska w Siedliskach (…).

Pałac otoczony był zabudowaniami folwarcznymi, w których znajdowała się stadnina koni, suszarnia ziarna i gorzelnia. Po wojnie gospodarował w nim PGR.

Na podst. 

Kwerendy w materiałach Śląskiego Konserwatora Zabytków 

Krystyna Uniechowska, “Franciszka Starowieyskiego opowieść o końcu świata”, Warszawa 1994. 

Krzysztof A. Kluza