NIESAMOWITE! Jak kiedyś dostarczano wodę dla Zawiercian?!

Czy potraficie sobie wyobrazić Zawiercie bez wody? Czy wtedy nazywało się Zawierciem? Jak przedstawia się ponad 90-letnia historia zbiorowego zaopatrzania mieszkańców w wodę? 

Tekst powstał dzięki materiałom udostępnionym przez Rejonowe Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o. o. z siedzibą w Zawierciu (dalej RPWiK). Codziennie korzystamy z wody, dlatego warto zadać sobie pytanie: jak to działa i kiedy powstało?

Opublikujemy dokumentacje z zakresu historii techniki i historii przedsiębiorstwa. Nie tylko opiszemy początek i rozwój sieci wodociągowej w mieście, ale opowiemy, jak wyglądała dystrybucja wody wcześniej. Z tego powodu można odnieść wrażenie, że tekst składa się z dwóch części. 

Woda jest zasadniczą i niezbędną do życia substancją, grecki filozof przyrody Tales z Miletu pisał nawet o niej, że jest zasadą (gr. Arche) wszystkiego. Dystrybucja wody jest niezwykle ważna – jak wyglądała jej historia w Zawierciu? 

W mieście powstałym u źródeł rzeki Warta dostęp do wody wydaje się kwestią oczywistą, jednak tak nie jest. Wodę zdobywano w różnoraki sposób, przynajmniej do czasu. 

Historia wodociągu publicznego zaczęła się 13 grudnia 1930 r. o godz. 16.00, kiedy to w gmachu Magistratu miejskiego Komisja Budowy Wodociągu przystąpiła do omówienia projekt budowy pierwszego komercyjnego wodociągu w mieście – wskazuje swój początek RPWiK. 

Przedtem mieszkańcy miasta byli zmuszeni radzić sobie w inny sposób, co oczywiste z pomocą przychodziła na przykład rzeka Warta, której źródła wypływają z dzielnicy miasta: Kromołów. Korzystano także z innych źródeł wodnych obecnych w okolicach Zawiercia, gdy brakowało naturalnych, samodzielnie tworzono alternatywne. 

Na terenie miasta istniały również liczne samospływy, z których wypływała woda pod ciśnieniem na kilka metrów ponad powierzchnię terenu oraz lokalne źródła powierzchniowe. Niektórzy gospodarze posiadali własne tzw. bite studnie, z których czerpali wodę pitną dla siebie i sąsiadów. Jakość tej wody była na tyle dobra, że nadawała się do celów socjalno-bytowych bez jakiegokolwiek uzdatniania – mówi o źródłach pozyskiwania wody jeszcze przed powstaniem wodociągów RPWiK. 

Warto w tym miejscu poświęcić trochę uwagi studniom, tym bardziej, że nie licząc pobierania wody z rzeki lub sadzawek, były one najbardziej oczywistym źródłem wody. Do dzisiaj przetrwały informacje na ich temat, które zostały zebrane w rozmaitych źródłach.  Regionalne Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Zawierciu udostępniło informacje o niektórych z nich. 

Wiadomo np. że istniała przy ul. Łośnickiej ( Blanowskiej ) studnia wiercona, cembrowana o głębokości około 13,8 m słynąca z wysokiej wydajności.  

Studnie artezyjskie o znacznej wydajności zlokalizowane były również przy ul. Piaskowej i ul. Porębskiej.  

Pierwsza udokumentowana studnia wiercona wybudowana została w 1889 r. na Starym Rynku. Studnia ta miała głębokość 21,34 m i wydajność 1200 litrów/minutę. Powyżej załączamy jej przekrój poprzeczny (geologiczny).

W kolejnych latach 1902 – 1929, głównie na terenie zakładów przemysłowych odwiercone zostały kolejne studnie. Niektóre z nich są eksploatowane do chwili obecnej – opisuje wybrane studnie RPWiK. 

Współcześnie raczej nie korzystamy ze studni, nie mamy takiej potrzeby, dlatego nie są nam znane problemy wynikające z ich użytkowania. Tymczasem w pamięci zbiorowej zachowały się rady, co zrobić w przypadku pojawienia się problemów związanych z ich uruchomieniem studni. Do złudzenia przypominają anegdoty, czy jednak kryje się w nich prawda? 

Kiedy silny wpływ wody następujący po odwiercie studni utrudnia jej zaczopowanie, jednym ze sposobów poradzenia sobie było: zaczopowanie otworów przy użyciu płatów ze słoniny – czytamy w radzie udzielonej na podstawie wypowiedzi ustnych (historii mówionej) przekazanej przez RPWiK. 

Jeszcze przed powstaniem wodociągu publicznego w Zawierciu, skądinąd mamy informacje o istnieniu zorganizowanych rozwiązań mających na celu usprawnienie dystrybucji wody.  

1. Ze studni bitych (stosunkowo płytkich) pompowano ręcznie wodę lub donoszono (zawód – nosiwoda) do zbiorników umieszczonych na strychach wysokich budynków. Ze zbiorników woda była rozprowadzana “osiedlową instalacją wodociągową” do pobliskich budynków 
2. Istniały małe odcinki wodociągów połączone do lokalnych hydrantów budowanych przez właścieli kamienic. Taki hydrant zasilał w wodę między innymi internat seminarium żeńskiego przy ul. Blanowskiej – mówi o sposobach dostarczania wody, zanim powstałą publiczna sieć wodociągowa RPWiK. 

Decyzje o kluczowych zmianach, których efekt jest dzisiaj powszechnie znany podjęto 13 grudnia 1930 r. Zebrała się wtedy w budynku magistratu miasta Komisja Budowy Wodociągów, celem omówienia projektu pierwszego komercyjnego wodociągu w mieście. 

Zaproponowano, aby w pierwszym etapie wybudowana została siec wodociągowa w części miasta (Stary Rynek), w 13 przyległych do siebie ulicach.  

Dalsza rozbudowa sieci wodociągowej miałaby być realizowana w latach następnych w miarę osiąganych zysków z projektowanego przedsięwzięcia.  

Pierwszy wodociąg miał być zasilany ze studni zlokalizowanej na Starym Rynku (studnia odwiercona w 1889 r. o wydajności 1200 wiader / godzinę) i miał początkowo zaopatrywać w wodę 6200 mieszkańców.  

W tym czasie Zawiercie zamieszkiwało około 35 tyś. mieszkańców. 

Ustalono przeciętną wielkość zapotrzebowania na 40 l/d/m, przyjmując, że w ciągu 40 lat zapotrzebowanie na wodę wzrośnie do 80 l/d/m.  

Przeprowadzona analiza ekonomiczna pozwoliła ustalić cenę wody na 0,50 groszy za wiadro tj. 50 gr/m3, wychodząc z założenia, że za dostarczenie wiadra wody do budynku na odległość do 1 km od studni artezyjskiej, w zależności od odległości i piętra mieszkańcy płacą nosiwodom 2-5 gr. za wiadro – mówi o projektach sieci wodociągowej w Zawierciu RPWiK.

W ogłoszonym przetargu na budowę sieci wodociągowej oraz stacji pomp zgłosiło się wielu uczestników, znalazły się wśród nich firmy znane i sławne na świecie. O wyborze projektu zadecydował rachunek ekonomiczny, bowiem wybrano projekt najtańszy. Jego autorem był już wcześniej przez nas opisywany, inżynier i poseł na Sejm RP z Zawiercia, to jest: inż. Zygmunt Sowiński. Pisaliśmy o nim na naszych łamach w artykule: Zawierciański sposób na sukces.

Chociaż przygotował on projekt aż o 50 proc. mniej kosztowny, od pozostałych propozycji, to i tak z powodów ekonomicznych nie został on w pełni zrealizowany.  

Z uwagi na brak środków finansowych zrezygnowano z budowy zbiorników wieżowych, wyrównawczych.  

W zamian wybudowano okolicy Kapliczki św. Jana na Starym Rynku podziemną stację pomp z urządzeniem hydroforowym i najnowocześniejszą armaturą. To nowoczesne i nowatorskie jak na ówczesne czasy rozwiązanie, wzbudziło duże zainteresowanie wśród wielu inżynierów branżowych. 

Pierwsza pompownia wyposażona została w dwie pompy wirowe o wydajności 60 m3/h i 40 m3/h

Podobna inwestycja realizowana w tym samym czasie w pobliskim Chrzanowie, kosztowała ponoć czterokrotnie więcej niż w Zawierciu. 

W 1932 r. rozpoczęto budowę sieci wodociągowej z rur żeliwnych ⌀150 od ulicy Marszałkowskiej. Następnie sieć wodociągowa została wybudowana w przyległych uliczkach zamkniętych trójkątem Marszałkowska – Górnośląska – Apteczna, tj. w ulicach: Hoża, Ciasna, Bankowa, Ciemna. Sieci te o stosunkowo małej awaryjności eksploatowane są do dnia dzisiejszego – podaje zakres wykonanych prac RPWiK. 

O ile historia wodociągu publicznego w Zawierciu rozpoczęła się w 1930, to na efekty należało poczekać. Z rokiem 1932, kiedy zakończono budowę Stacji Pomp na Starym Rynku możemy mówić o początkach zbiorowego zaopatrywania w wodę mieszkańców Zawiercia.  

Chociaż sama woda popłynęła do pierwszych odbiorów rok później, kiedy zakończono budowę sieci wodociągowej na ulicach: Hożej i Marszałkowskiej w Zawierciu. W tym czasie eksploatacje sieci wodnej i wspomnianej Stacji Pomp powierzono Zakładowi Energetycznemu w Zawierciu. 

Od 1932 r. trwa nieprzerwany rozwój sieci wodociągowej w Zawierciu, którego nie przerwała nawet II wojna światowa. Wbrew pozorom sieć się rozwijała, kontynuowano instalacje wodociągów, co widzimy między innymi na podstawie poniższych danych. 

Sieć wodociągowa rozwijała się również po wojnie, co jest widoczne w pracach wykonanych pod koniec lat 50. XX wieku. Zmodernizowano wtedy Stacje Pomp, zakres wykonanych prac polegał na: 

• Doprowadzeniu do niej lewarami wody z kolejnych 3 studni artezyjskich 
• Zainstalowaniu pomp wirowych 
• Zbudowaniu w 1958 r. warsztatu wodociągowego na Starym Rynku – tłumaczy zakres rozwoju RPWiK 

Przedsiębiorstwo cały czas pracowało, pracuje po dzień obecny, jednak koniecznie należy zwrócić uwagę na jakościowe zmiany, które nastąpiły w latach 70. XX wieku.  

W 1971 roku oddano do użytku nową Stację Pomp (nowy budynek, podziemna żelbetowa studnia zbiorcza, nowe pompy, wodociągi doprowadzające wodę z ujęć – tzw. lewary)

Nowa Stacja pomp została zlokalizowana na Starym Rynku w pobliżu tej wybudowanej w 1932 r. 

Również w 1971 roku oddane do użytku zostały 2 żelbetowe zbiorniki wody zlokalizowane w Łośnicach, o pojemności 2000 m3 każdy 

Wraz ze zbiornikami oddano do użytku wodociągi przesyłowe ul. Al. Świerczewskiego, Waryńskiego (Blanowska), Zaparkowej i Dolnej, Łośnickiej 

System zaopatrzenia w wodę polegał na dostarczaniu wody lewarem (wodociąg  ⌀400 – ⌀600) z studni artezyjskich do studni zbiorczej na Starym Rynku i centralnym pompowaniu wody w sieć magistralną i rozdzielczą z wykorzystaniem zbiorników na Łośnicach, jako „akumulatora” utrzymującego ciśnienie w sieci i oddającego wodę w okresach mniejszego rozbioru.

Z uwagi na dużą różnicę wysokości między stacją pomp a zbiornikami w Łośnicach, a tym samym koniecznością utrzymywania dużych ciśnień w sieci system ten okazał się mało praktyczny i nie spełnił projektowanych oczekiwań. 

Pod koniec lat 70. XX wieku doszło do zmian organizacyjnych, w których wyniku zakład wodociągowy w Zawierciu wszedł do struktur Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji w Katowicach, tym samym został: Zakładem nr 14. Zmiany zbiegły się w czasie z rozszerzeniem świadczenia usług o tereny gmin:

Poręba, Siewierz, Łazy, Ogrodzieniec i Pilica – czyli Zakład obsługiwał obszar liczacy 500 km2 i zamieszkany przez 110 tys. ludzi.

W 1991 r. WPWiK Zakład Nr 14 został przekształcony w Rejonowe Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Zawierciu, a z dniem 1 sierpnia 2004 r. w wyniku komercjalizacji na wniosek Wojewody Śląskiego RPWiK zostało przekształcone w Rejonowe Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o. o. z siedzibą w Zawierciu.

W tej formie organizacyjnej przedsiębiorstwo działa do chwili obecnej – kończy opowieść o swoich dziejach RPWiK.

Obecnie, od 2019 r., Prezesem zarządu Przedsiębiorstwa jest mgr inż. Bogusław Piotrowski.

Krzysztof A. Kluza