Zawierciański bohater walki z okupantem

Co się działo z okolicą podczas wojny? Okupowany powiat zawierciański nie był do końca taki grzeczny. Działały tutaj konspiracyjne organizacje. Jedną z nich dowodził Stanisław Wencel (junior). Tekst skupia się na wybranych elementach biografii z lat 1913-1944.

Kim był dowódca? Co go ukształtowało? Dlaczego mówimy o nim junior? Jakie były losy urodzonego na obczyźnie społecznego aktywisty i żołnierza?

Były one od początku zagmatwane. 10 pierwszych lat życia Stanisław Wencel (junior) spędził na Syberii, gdzie też się urodził. Stało się to we wrześniu 1913 r. w Ust-Kucie. Nietypowe miejsce urodzenia jest w pełni zrozumiałe, zwłaszcza gdy weźmiemy pod uwagę jego pochodzenie. Był on synem Stanisława Wencla oraz Józefy z d. Franiasz. Ojciec był działaczem PPS pochodzącym z Zawiercia oraz tzw. zesłańcem. Nie może przeto dziwić, że w 1923 r. cała rodzina zdecydowała się na powrót do Zawiercia.

Po powrocie do Zawiercia Stanisław Wencel (junior) postanowił zadbać o swoją edukację. Ukończył szkołę powszechną w 1928 r. Dwa lata później zatrudnił się jako ślusarz w Zakładzie Przemysłowym „Poręba” – może w ten sposób należy tłumaczyć jego późniejsze związki z Porębą?

W tym czasie dołączył do działań Organizacji Młodzieżowej Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego (OM TUR). Zaangażował się tym samym w ruch robotniczy i tworzenie Gromad Czerwonego Harcerstwa – o tym czym była ta kolorowo brzmiąca organizacja, pisaliśmy w tekście: „Czerwoni harcerze”.

W 1934 r. został przewodniczącym gromady hufca w Zawierciu i wszedł w skład Rady Głównej Czerwonego Harcerstwa – podaje „Wencel Stanisław”, „Zeszyty Historyczne WiN-u”, opr. Jarosław Durka, 2005.

Był to burzliwy okres w życiu Stanisława Wencla (juniora). Rok wcześniej 20-letni chłopak dołącza do PPS.  W 1935 r. zdaje eksternistyczny egzamin maturalny w Krakowie. Wkrótce później rozpoczyna się jego służba wojskowa. Od wykształconego Stanisława Wencla (juniora) oczekiwano realizacji bardziej złożonych zadań.

Służył w 73. pp. W ramach Kursu Dywizyjnego ukończył rok później – 1936 – szkołę podchorążych w Katowicach i wrócił do domu w randze kaprala podchorążego. Podjął wtedy pracę korespondenta gazety „Robotnik” – dodaje „Wencel Stanisław”.

W roku 1938 rozpoczął pracę w fabryce włókienniczej TAZ w Zawierciu. Został również wezwany do WP, które przygotowywało się do zajęcia Zaolzia. Minął okres mniej więcej roku i Stanisław Wencel (junior) został zmobilizowany do 11 pp w Tarnowskich Górach. Spędził tam okres kampanii wrześniowej. Następnie został przydzielony do sowieckiego obozu w Równem, skąd zbiegł podczas wymiany jeńców z Niemcami.

Wrócił do Zawiercia, a w grudniu związał się z konspiracją. Początkowo nie pracował, później sytuacja uległa zmianie. Policja niemiecka skierowała go do pracy w fabryce „Werner und Mertz”. Pełnił w niej rolę ślusarza, od listopada 1941 r. do lutego 1943 r. – dodaje „Wencel Stanisław”. Wróćmy jednak do działań konspiracyjnych. Początkowo był łącznikiem znanym pod pseudonimem „Świder”, później dowódcą działu wojskowego w PPS-WRN na terenie Zagłębia-Dąbrowskiego. Jak do tego doszło?

W kwietniu 1940 roku w mieszkaniu Stanisława Wencla – seniora odbyło się zebranie zawierciańskiego kierownictwa politycznego PPS (…) postanowiono przystąpić do tworzenia oddziałów wojskowych na terenie miasta i powiatu. Podzielono powiat zawierciański na dwa obwody: zawierciański i myszkowski. Sprawy organizacyjne powierzono Stanisławowi Wenclowi – juniorowi pseudonim „Świder”, później „Twardy” [stanął on na czele Działu Wojskowego PPS-WRN – red.]. – czytamy w „Zawiercie Studium Monograficzne”.

Głównymi zadaniem postawionym przed formacją był:

• Kolportaż nielegalnej prasy
• Sabotaż
• Wywiad

Dodajmy, że w spotkaniu brał udział min. Cezary Uthke, który w późniejszym czasie został dowódcą Brygady Zagłębiowskiej Gwardii Ludowej PPS. Jest to istotne, gdyż w ramach działań Stanisława Wencla (juniora) powstał zawierciański 3 pułk tej formacji. Dowództwo nad nim objął: por. Józef Mazurek „Kostka”. Gwardia Ludowa PPS opierała się na systemie trójkowym:

• Najniższa komórka to sekcja
• Trzy sekcje tworzą drużynę
• Trzy drużyny tworzą pluton
• Try plutony tworzą kompanię
• Trzy kompanie tworzą batalion
• Trzy bataliony tworzą pułk – czytamy w „Monografii Zawiercia”

Do 1942 r. powstały trzy bataliony: zawierciański (dowódca Piotr Wierzbicki „Jodła”, a później Mieczysław Makieła „Słaby”, „Granit”), myszkowski (Mieczysław Stelmach „Zawierucha”) i porębski (Julian Kułach) – dodaje „Wencel Stanisław”.

W obawie przed aresztowaniem, w lutym 1943 r. Stanisław Wencel (junior) opuszcza Zawiercie. Groźba była realna, dodatkowo motywowana wyznaczoną przez gestapo wysoką nagrodą. Za zdradzenie miejsca jego pobytu oferowano 5 000 marek.

Dotarł do Sosnowca, gdzie został kierownikiem politycznym PPS znanym pod pseudonimem: Twardy. Wkrótce Cezary Uthke, dowódcy brygady Gwardii Ludowej PPS, wyznacza mu nowe zadanie. Stanisław Wencel (junior) ma utworzyć grupę egzekucyjną do likwidacji niemieckich konfidentów. Grupa powstaje, jednak wskutek zmian organizacyjnych zostaje w maju 1943 r. scalona z Armią Krajową. Następstwem tego jest objęcie dowództwa nad oddziałem dywersyjnym AK kryptonimu: „Surowiec”. Oddział dział w ramach 23 DP.

• Od 28 września do 8 października 1943 r. jego żołnierze zostali przeszkoleni przez oficerów Komendy Okręgu Śląskiego AK. Oddział, już od października, przeprowadzał akcje na pograniczu Generalnego Gubernatorstwa i III Rzeszy (okolice Olkusza i Zawiercia). Do zadań „Twardego” należały: 
• Likwidacja agentów (wykonano ok. 80 wyroków) 
• Przerzuty prasy 
• Konfiskaty pieniędzy i rozbrojenia

Dochodziło też do potyczek, np. podczas akcji na posterunek żandarmerii w Będzinie – dodaje „Wencel Stanisław”.

Sformatowana jednostka była oddziałem typowo partyzanckim. Świadczą o tym podejmowane przez niego działania, jak i przede wszystkim decyzje organizacyjne. 15 lutego 1944 r. mjr. Zygmunt Janke „Walter” wydał rozkaz, w którego wyniku oddział „Twardego” stał się oddziałem leśnym – dodaje „Wencel Stanisław”. Przy czym „Zawiercie Studium Monograficzne” pisze, że działalność partyzancką oddział „Twardego” rozpoczął jesienią 1943 r. Wtedy oddział tworzyło kilkanaście osób, aby pod koniec 1944 r. osiągnąć liczbę ok. 200 osób. Średnio oddział nie przekraczał 80 osób – czytamy w „Zawiercie Studium Monograficzne”.

Grupa „Twardego” brała udział w wielu akcjach. Najczęściej działała w rejonie: Zawiercia, Szczekocin i Myszkowa.

• 16 grudnia 1943 r. – konfiskata pieniędzy na szosie Zawiercie-Poręba
• 14 kwietnia 1944 r. Atak na posterunek ochrony przemysłowej w Porębie zakończony zdobyciem broni
• Mak 1944 r. Urządzenie wraz z oddziałami Batalionów Chłopskich – St. Śnitki „Sowy”, „Zawiszy” (dowodzony przez Stefana Milewskiego „Nadzieję”, BCh Mieczysława Filipczaka „Mietka” oraz BCh Kazimierza Pałki „Mściciela” urządziły między Moskorzewem a Damianami zasadzkę na transport aresztowanych żołnierzy BCh z Rokitna
• 12-20 maja 1944 r. Wspólna akcja z oddziałem BCh “Mietka” i grupą AL przeciwko bandytom i dywersantom niemieckim w Kroczycach
• 27 maja 1944 r. Oddział „Twardego” rozbroił celników w Skarżycach
• czerwiec 1944 r. Likwidacja kilku agentów gestapo
• lipiec 1944 r. Udział w bitwie w Szczekocinach. Pod dowództwem Jana Sygieta „Jana” oddział razem z BCh „Mietka” wziął udział w parogodzinnej walce
• 9 listopada 1944 r. Akcja na krwawego „Julka” Juliana Schuberta na szosie między Janowem a Żarkami – kończy  „Wencel Stanisław”, „Zawiercie Studium Monograficzne”.

na podst.

Jerzy Abramski, Zawiercie Studium Monograficzne, Zawiercie 1994.

„Wencel Stanisław”, „Zeszyty Historyczne WiN-u”, opr. Jarosław Durka, 2005.

Krzysztpf A. Kluza