Czy kościół w Gieble czeka europejska kariera?

Kamienna, surowa i monumentalna budowla – ale też wyjątkowa w skali województwa, kraju i Europy. W Gieble znajduję się jeden z pięciu zabytków architektury romańskiej województwa śląskiego. Kościół pw. św. Jakuba w Gieble znajduję się również na Europejskim Szlaku Romańskim. 

Na przestrzeni lat swojego istnienia budynek kościoła nie oparł się zębowi czasu. Był wielokrotnie naprawiany i zmieniany, mimo to jego bryła zachowała pierwotny wygląd – Kościół św. Jakuba w Gieble. Kościół pw. św. Jakuba Apostoła w Gieble leży przy ul. Częstochowskiej 72 w Gieble. Warto dodać, że papież Franciszek poświęcił 2021 rok opiekunowi Chrystusa – św. Józefowi. Decyzja była motywowana uczczeniem 150. Rocznicy ogłoszenia św. Józefa Patronem Kościoła powszechnego – Rok św. Józefa w Diecezji Sosnowieckiej. 

Trwają starania, nad włączeniem Giebła do jednego z najbardziej znanych w chrześcijaństwie szlaku pielgrzymek, do „Drogi św. Jakuba”.

Do parafii św. Jakuba Apostoła w Gieble należą miejscowości: Giebło, Giebło Kolonia, Gulzów, Kiełkowice, Mokrus, Siamorzyce. W Kiełkowicach położony jest kościół filialny pw. Miłosierdzia Bożego – Giebło, Parafia pw. Św. Jakuba Apostoła. 

Budynek kościoła w Gieble dzisiaj stanowi mieszankę różnych stylów. Styl romański jest oczywiście w dalszym ciągu obecny, jednak wnętrze zdobią barokowe ołtarze. Stan zachowania oryginalnego rysu architektonicznego jest dobry, nawet mimo późniejszych zmian. Kościół w Gieble jest jednym z punktów liczących prawie 450 km tras Szlaku Romańskiego w Polsce. Szlaki wiodą niemal przez cały kraj, przez Dolny Śląsk, Małopolskę i Wielkopolskę – Szlak Romański. Od powstania przez lata funkcjonował jako kościół jednonawowy. Jak czytamy w jego aktualnym i profesjonalnym opisie: 

Kościół parafialny pw. św. Jakuba Apostoła w miejscowości Giebło (gm. Ogrodzieniec, pow. zawierciański), z wieku XII–XIII, rozbudowany w wieku XX, z murem z wieku XVIII, romański, orientowany, jednonawowy z węższym prezbiterium; od zach. wieża z lokalnościami po bokach; w elewacji południowej zamurowany portal romański, we wsch. ścianie prezbiterium zamurowane okienko; granice zabytku rozciągają się na całość obiektu w ramach ogrodzenia i obejmują również wyposażenie wnętrza (obecnie kościół zlokalizowany przy ul. Częstochowskiej, na działce nr 347, obręb Giebło; ogrodzenie zlokalizowane na działkach 347, 351, 125/2) – pisze Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach. 

Ustalenie dokładniej daty jego powstania jest niemożliwe ze względu na brak wpisów w dostępnych źródłach. W dodatku pojawiają się informacje mylące lub po prostu nieprawdziwe. Na stronie Gminy Ogrodzieniec – w artykule “Parafia w Gieble” – czytamy, że został zbudowany z kamienia ciosanego na początku XII w.  Zleceniodawcą budowy był Allena, kasztelan krakowski. Natomiast w dalszej części artykułu podaje inne daty, a nawet zaskakujące informacje. 

Kościół miałby zostać ufundowany przez Arian. Informację tę znamy dzięki zapiskom przygotowanym przez ks. A. Zaborskiego – “Parafia Giebło”.  Brak informacji w źródłach pozwalał przyjmować daty jego powstania między XII-XIV wiekiem. Najnowsze badania historyczne wskazują na 1315 r. i powstanie kościoła dzięki Balenowi, Kasztelanowi Krakowskiemu. Kluczowe w tej kwestii jest orzeczenie sądu województwa kieleckiego z 20 stycznia 1993 r. Uznał on budynek kościoła w Gieble za zabytek, a jego pierwotną ciosaną romańską część datowano na XII w. 

Wiadomo, że kościół grodowy należący do dekanatu irządzkiego stał się parafią jeszcze przed 1325 r. O istnieniu murowanego kościoła parafialnego w Gieble w 1440 r. wspominał J. Długosz. W 1647 r. kościół, podległy kolegiacie pilickiej i wchodzący w skład dóbr pilickich, został rozbudowany [w latach 1612-1819 każdy proboszcz parafii w Gieble zostawał dodatkowo kanonikiem pilickim]. Dokładny czas działań budowlanych wraz z herbem Abdank, którym legitymowała się m.in. rodzina Warszyckich, ówczesnych właścicieli Pilicy, zachowany był do 1912 r. na zworniku pierwszej zakrystii – Kościół romański w Gieble. 

Wiek XVII przyniósł liczne zmiany budowli kościoła i zmiany wprowadzone w stylu barokowym. Dobudowano niedużą zakrystię od strony północnej do prezbiterium, której materiałem budulcowym były kamienne ciosy (cegły lub bryły o kształcie fragmentu klina). Nowopowstała zakrystia miała sklepienie krzyżowe. Nie był to koniec architektonicznych zmian w kościele. 

Przebito otwór drzwiowy łączący prezbiterium z zakrystią (z tego czasu pochodziły żelazne drzwi prowadzące do zakrystii). Być może z tego samego okresu pochodził dobudowany do południowej ściany nawy tzw. babiniec, czyli kruchta, niewielka, tynkowana, zwieńczona barokowym szczytem, kryjąca oryginalny, romański portal. Portal, będący jedynym…

w średniowieczu otworem prowadzącym do kościoła, trójuskokowy, zamknięty łukiem pełnym, jest obecnie częściowo zamurowany. Być może w tym okresie powiększono również istniejące w nawie i prezbiterium otwory okienne do wielkości zbliżonej do stanu obecnego, jak również przesklepiono krzyżowo przestrzeń prezbiterium, pierwotnie najprawdopodobniej przykrytą stropem. Również w tym samym czasie najprawdopodobniej przebito prostokątny otwór drzwiowy w zachodniej ścianie wieży. Być może od tego czasu w pobliżu kościoła stał szpital – Kościół romański w Gieble. 

Pod koniec XVIII w. doszło do kolejnych prób zmiany budowli. Za sprawą ks. Zaborskiego sprowadzono do kościoła dwa późnobarokowe ołtarze, szczególnie ołtarz główny zasługuje na wzmiankę, chociaż… wszystkie były jednakowe stylowo – późnobarokowe. Wspomniany ołtarz główny miał zostać udekorowany, przez sprowadzony z kościoła pw. św. Mikołaja w Nowym Mieście Korczynie obraz Matki Boskiej Śnieżnej – Kościół romański w Gieble.  

Istnieje hipoteza, że wraz z pojawieniem się tego obrazu, doszło do zamurowania romańskiego otworu okiennego w wschodniej ścianie prezbiterium. W 1787 r. ogrodzono kościół kamiennym murem. 

Budynek kościoła św. Jakuba w Gieble został dokładnie obejrzany i opisany w 1903 r. Doszło wtedy do porządnej inwentaryzacji, która została przeprowadzona przez: M. Wawrzenieckiego z Towarzystwa Opieki nad Zabytkami. Następnie sprawozdanie będące jej wynikiem zostało opublikowane w: “Sprawozdaniach Komisyi do badania Historyi Sztuki w Polsce”. 

Kolejne lata przyniosły niszczenie dawnego charakteru kościoła, które uzasadnianiona powiększeniem i przede wszystkim unowocześnieniem kościelnego budynku. 

1912 r. (data na zworniku w kruchcie pod wieżą) staraniem dawnego proboszcza giebelskiego ks. Józefa Dotkiewicza z Zagórza oraz ówczesnego proboszcza w Gieble, ks. Juliusza Jastrzębca Kozłowskiego nastąpiła rozbudowa kościoła, w wyniku której znaczna część budowli romańskiej została bezpowrotnie zniszczona. Dążąc do powiększenia nawy kościelnej od strony zachodniej, rozebrano przede wszystkim romańską wieżę zachodnią wraz z emporą kolatorską. Rozbudowano w ten sposób nawę o kolejne dwie osie (niemal dwukrotnie) i wzniesiono nową wieżę zachodnią, nieodpowiadającą proporcjami i formą budowli romańskiej. W zachodniej części nawy wbudowano chór muzyczny.

Rozbiórce uległ również barokowy babiniec oraz zakrystia. Nowa kruchta boczna ulokowana została w dobudówce obok wieży, natomiast nową, powiększą zakrystię ulokowano w innym miejscu, na wschód od prezbiterium, łącząc ja długim korytarzem z wnętrzem kościoła. W trakcie przebudowy kościoła, wraz z podwyższeniem wysokości ścian kościoła o ok. 1 m, m.in. zlikwidowano całą starą, choć niepierwotną konstrukcję dachu (wraz z tym zatarto kąt oryginalnego nachylenia połaci dachowych oraz zlikwidowano charakterystyczny zewnętrzny element w postaci okapów utworzonych z wystających belek wiązarowych wspartych na drewnianych wiązarach), zniszczono stary gzyms koronujący wykonany z kamiennych ciosów, stary drewniany strop ponad nawą zastąpiono nowym żelbetowym, podwyższono i poszerzono oryginalne romańskie otwory okienne w ścianie południowej nawy i prezbiterium oraz otwór w ścianie północnej – Kościół romański w Gieble.  

Podczas działań prowadzących w ramach I wojny światowej, budynek kościoła doznał niewielkich szkód. Stało się to za sprawą działań wykonywanych przez austriackie i rosyjskie wojsko w 1914 r. Szybko, bo już po roku świątynia została wyremontowana i ponownie konsekrowana. Nie był to jednak koniec zniszczeń wojennych, a jedynie ich początki. Kolejne zniszczenia były poważniejsze, uszkodzone zostały dach i wieżą. Ich naprawieniem zajęto się dopiero po zakończeniu wojny. 

Krzysztof A. Kluza