Trudne karty w wojennym krajobrazie Łaz

Nazistowskie represje zmieniły powiat, sprawiając, że każdy mógł umrzeć – niezależnie od swojego pochodzenia. W latach 1941-1944 w Łazach istniał obóz pracy przymusowej również dla europejskich Żydów, było w nim 420 osób.  

Zanim przejdziemy do opisu, podajmy kilka ważnych informacji. Obóz umiejscowiony był między ulicami Fabryczną a Wysocką w Łazach. Jego obszar został zabezpieczony murem kolczastym, a po obu jego stronach stały wieże wartownicze, na których pracowali SS-mani wyposażenie w karabiny maszynowe. Wejścia główną bramą pilnowali dodatkowo niemieccy wartownicy. Komendantem obozu był Robert Kubus, oficer Wehrmachtu. Obsługę zapewniało 40 żołnierzy należących do SS i SA – „Monografia Gminy Łazy”.

Okres II wojny światowej stanowi trudną i bolącą kartę również w dziejach powiatu zawierciańskiego. Wszędzie były represje, przymusowa praca, transporty do obozów zagłady oraz nieliczone śmierci. Więcej na ten temat pisaliśmy w artykułach o działających gettach, które mieściły się w Szczekocinach i Zawierciu. Zapraszamy do lektury: ZAGADKOWE zniknięcie w Szczekocinach oraz Historia Getta w Zawierciu. 

Umiejscowienie w Łazach obozu pracy przymusowej nie było przypadkiem, było zgodne z niemieckimi założeniami. Wymienione wyżej getta powstały w innym celu. Zwróćmy uwagę, że z inicjatywy Himmlera, pod koniec 1940 r. powstała Organizacja Schmelt. Jej zadaniem było założenie na Górnym Śląsku oraz w innych regionach obozów pracy przymusowej. Zadanie stworzenia siatki obozów, która będzie użyczała pracowników do pracy powierzono protegowanemu Himmlera: Albrechtowi Schmeltowi. Obóz w Łazach znajdował się w planach Organizacji Schmelt. Dodajmy, w latach funkcjonowania organizacji, 1941-1943, stworzonych zostało 177 obozów pracy a zatrudnionych było w nich 50 000 więźniów. 

W obozie pracy przymusowej w Łazach zbierał prawdziwą elitę intelektualną Europy, liczebność więźniów się wahała. Nie tylko z powodu ciężkiej pracy i dużej śmiertelności. Początkowo wynosiła 700, do tej liczby wliczyć należy Żydów z Będzina i Sosnowca, którzy jednak przebywali w Łazach krótko. Później stan liczbowy osadzonych ustabilizował się do 420 osób. Ze względu na rodzaj prac w obozie, w jego skład wschodzili głównie mężczyźni, pomijając 20 młodych kobiet pochodzenia żydowskiego zatrudnionych w obozowej kuchni. 

Niemcy wykorzystywali tych ludzi głównie do ciężkich robót ziemnych przy budowie torowiska na tzw. “I i II Posterunku” i w obrębie rozbudowywanej parowozowni, a także przy budowie nowej wieży ciśnień – czytamy o zakresie obozowych prac w “Monografii Gminy Łazy”. 

W latach międzywojennych Łazy były miejscowością liczącą ok. 1 500 osób, dużą część mieszkańców stanowiły osoby pochodzenia żydowskiego. W 1921 r. na obszarze Łaz zamieszkiwały 234 osoby narodowości żydowskiej, dlatego nie dziwi, że w tym czasie powstała gmina żydowska. Świątynia dla wyznawców religii Abrahama, była przez Polaków nazywana: “Boźnicą”. Mieściła się przy ul. Towarowej, jednak została całkowicie zniszczona przez Niemców w trakcie wojny. W 1941 r. w Łazach znajdowało się 363 Żydów. 

Z dostępnych informacji wynika, że we wspomnianym obozie w Łazach straciło życie 130 więźniów. Brakuje informacji, ilu zmarło z wycieńczenia, a ilu zostało po prostu zabitych. Miejsce ich pochówku znajduje się w lesie, równolegle do ul. Częstochowskiej w kierunku do wsi Ciągowice, obok cmentarza żołnierzy z I wojny światowej. 

Co ciekawe, biblioteka w Łazach jest w posiadaniu materiałów związanych z obozem w Łazach. Na szczególną uwagę zasługują źródła z zakresu historii mówionej, czyli relacje świadków historii. 

informacja o niemieckim obozie pracy dla Żydów w Łazach dostępna jest w publikacji „Obozy hitlerowskich na ziemiach polskich 1939-1945”, która znajduje się w zbiorach Biblioteki. Natomiast fragmenty wspomnień więźnia tego obozu pozyskaliśmy ze zbiorów Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie.  

Biblioteka gromadziła również informacje na temat niemieckiego obozu pracy dla Żydów w postaci relacji mieszkańców Łaz – opowiada o zgromadzonych w Bibliotece Publicznej Miasta i Gminy Łazy, Beata Kuc. 

Zdjęcie załączone do artykułu pochodzi z 16 czerwca 1942 r. Wtedy większość więźniów z obozu oraz Żydów z okolicznych wsi zostało deportowanych do obozu koncentracyjnego Auschwitz. Pozostali nieliczni. Kiedy zbliżały się wojska Armii Czerwonej, zdecydowano się ostatecznie zakończyć działalność. Likwidacja obozu nastąpiła latem 1944 r. 

Krzysztof A. Kluza