Zawiercie – Polska – Bezpieczeństwo

Jaki jest wpływ Zawiercia na obronność kraju? Poznajmy historię ZAFAMY, przedsiębiorstwa ze wszech miar szczególnego i tajemniczego. Działa od ponad 100 lat, jest jedną z niewielu firm specjalizuje się w wytwarzaniu łożysk wielkogabarytowych. 

Historie gospodarcze wcale nie muszą być nudne, chociaż trudno powiedzieć, aby były żywymi i pełnymi zaskoczeń opowieściami. Raczej takie nie mają miejsca w historii zawierciańskiego przedsiębiorstwa, choć kryje się w nich sekret. Tekst nie będzie szczegółową monografią, a relacją z wybranych wydarzeń, które miały miejsce w latach 1880-2013.   

Załączamy zdjęcia, które związane są z historią zakładu w latach minionych.  Niestety nie udało się uzyskać aktualnych fotografii, które przedstawiają bieżącą pracę, jednak zważywszy na okoliczności nie może to dziwić. Produkcja odbywa się dla celów wojskowych, co powoduje, że jest objęta tajemnicą! 

Na jej temat niewiele wiadomo, co mając na uwadze jej przeznaczenie nie jest zaskoczeniem. Warto jednak cofnąć się w czasie i opisać początki zakładu. Jego uruchomienie wiąże się dwiema znanymi z historii Zawiercia osobami, którymi były: Jan Mateusz Sambor i Marcin Krawczyk. Z ich inicjatywy przy ówczesnej ul. Pilickiej (obecnie Paderewskiego) powstała w 1880 r. fabryka pędni, maszyn i odlewnia żelaza. 

W swoich początkach zajęła się wytwarzaniem elementów urządzeń transmisyjnych, zbiorowych napędów siłowych wykorzystywanych w przędzalniach i tkalniach, w tym produkowanie pędni przemysłowych – przybliża działania manufaktury metalowej www.zafama.com.pl. 

Za Jerzym Abramskim przybliżmy charakterystykę manufaktury metalowej i jej osiągnięcia. Wczytując się w dokumentację i katalogi zauważymy, że prowadziła działania ponadlokalne. Mogła np. Eksportować produkty do zaboru rosyjskiego. Przeto nasuwa się, że jej marka była uznana. Tak, firma z Zawiercia została nawet srebrnym medalistą na wystawie przemysłu rolniczego w Częstochowie w 1909 r. 

Firma produkowała m.in. następujące wyroby: wałki, sprzęgła tarczowe, łubkowe-łupinowe, suwliwe, kłowe, ciernie. Części pędniane zakład wykonywał zazwyczaj według wzorca milimetrowego, ale na żądanie wykonywał też według wzorca calowego – o zakresie jej działań pisał Jerzy Abramski. 

Wkrótce potem doszło do zmiany właścicielskiej, od 1910 r. jedynym właścicielem fabryki stała się rodzina Krawczyków. Doszło też do zmiany nazwy na: Fabryka Pędni, Maszyn i Odlewnia Żeliwa Krawczyk i S-ka, jej siedzibą było oczywiście Zawiercie.  

Później, po zakończeniu się pierwszej wojny światowej 1914-1918, zarządzanie fabryką objął inż. Ignacy Banachiewicz. Zmiana wiązała się ze zmianą nazwy na: Wytwórnia Maszyn w Zawierciu inż. I. Banachiewicz i S-ka.  

Od 1932 także właścicielem fabryki był Edward Stephan, od 1934 roku Ignacy Banachiwiecz – dodaje w kwestiach własnościowych fabryki J. Abramski. Badacz historii Zawiercia opisuje twardymi liczbami działalność firmy. 

W 1906. Jej obroty wynosiły 12 000 rubli, za taki stan rzeczy odpowiadało 150 zatrudnionych pracowników. Sześć lat później (w 1912 r.) obroty wzrosły prawie 38 krotnie, do 450 000 rubli. Liczba robotników z pewnymi wahaniami utrzymywała się do lat 1920. Dzięki czemu utrzymywano produkcje w średniej wielkości 48 ton. Później przyszły lata zastoju i spadku zatrudnienia, nie na długo. 

W 1928 roku fabryka zatrudniała 480 robotników i 30 pracowników umysłowych. Wartość produkcji w tym okresie szacowano na 3 650 000 zł, wartość sprzedaży 3 450 000 zł; przerób surowca 2 600 ton – J. Abramski zauważa, że w przeddzień Wielkiego kryzysu (1929-1933) przedsiębiorstwo dobrze sobie radziło. 

Przedsiębiorstwo go przetrwało, chociaż nie przeszło przez ten okres zupełnie suchą nogą. Gwałtownie spadło zatrudnienie oraz obniżyła się produkcja. Liczby nie kłamią, w latach 1931-1933 pracowało jedynie 100-150 pracowników, a produkcja 1933 spadla do 364 ton.   

Dopiero przed wybuchem II wojny światowej, czyli w latach 1938-1939, można mówić o stabilizacji zatrudnienia i względnego powrotu do stanu liczbowego z sprzed 1930 roku. 

W 1938 roku wystąpił wzrost obrotów w porównaniu do 1928 roku z 443 430 zł do 2 402 312 zł, a wartość produkcji z 3 650 000 do 5 000 000 zł, zatrudnienie wzrosło do 770 pracowników.  

(Później) w pierwszym roku powojennym (1946) fabryka osiągnęła 30 proc. Przedwojennej wytwórczości – o Wielkim Kryzysie w przedsiębiorstwie i jego wychodzeniu pisał J. Abramski. 

II wojna światowa przyniosła wiele zmian w strukturze przemysłowej Zawiercia, odpowiedzialni za to byli Niemcy, którzy 4 września 1939 r. wkroczyli do miasta. Zarząd nad fabryką przeszedł na okupanta. Od 15 maja 1940 r. zarząd komisaryczny w imieniu Niemców sprawował Wilhelm Frick, nadburmistrz Zawiercia w latach 1939-1945.  

Po wojnie, jak wszyscy wiemy, nastał nowy ład gospodarczo-polityczny w Rzeczpospolitej Polsce. W styczniu 1945 r. drogą ministerialnego mianowania detektorem fabryki został inż. Antoni Otrębski, który powołał kadrę administracyjną i techniczną. Zgodnie z panującą wtedy polityką, zakład został znacjonalizowany i przyjęty przez państwo w 1946 r. W tym czasie zajmowano się w nim produkcją: 

siewników, siekaczy, kieratów, młockarni szerokomłotowych, maszyn do górnictwa, wózków kopalnianych, przekładni zębatych, aparatury flotacyjnej, wielkogabarytowych odlewów żeliwnych dla przemysłu chemicznego 

Od 1947 roku zakład zaczął podlegać Centralnemu Zarządowi Budowy Maszyn Ciężkich w Gliwicach, a nazwa została zmieniona na „Zakłady Urządzeń Technicznych w Gliwicach, Zakład Nr 7 w Zawierciu”.  

Zakład zmienił profil produkcyjny. Zaczęto wytwarzać maszyny i urządzenia dla przemysłu drogowego, budownictwa oraz ceramicznego i mineralnego – czytamy w opracowaniu Sekcji Historycznej Towarzystwa Miłośników Ziemi Zawierciańskiej, wikizaglebie.pl .  

Pięć lat później narodziła się kultowa ZAFAMA, która w sposób trwały utkwiła w umysłach zawiercian. Jest to właściwie skrócona i niepoprawna nazwa, gdyż przedsiębiorstwo od 1951 r. nazywało się: Fabryką Maszyn Zawiercie “Zafama”.  

W latach 50. I 60. XX w. zajmowało się ono produkcją m.in. betoniarek wolnospadowych, młotów i kafarów. Za sprawą swoich działań uczestniczyło w przemyśle, wykonywało urządzenia dla przemysłu ceramicznego, którymi były np. podawacze talerzowe, przecieraki sitowe, mieszadła zetowe oraz kruszarki – wymienia kultywowane prace www.zafama.com.pl. 

Kluczowe zmiany w technologii produkcyjnej nastąpiły w latach 70. XX wieku. Umożliwiły one uruchomienie produkcję przede wszystkim łożysk wielogabarytowych, ale także wieńców do koparek oraz dźwigów samojezdnych. 

Następnie zakład z Zawiercia miał przez okres 40 lat stać się częścią Kombinatu Urządzeń Mechanicznych “Bumar Łabędy”. Do gliwickiego przedsiębiorstwa dołączył w 1973 r. zaowocowało to w ulepszeniu i wyspecjalizowaniu produkcji zawierciańskiego zakładu, jego profesjonalizacja i zakres prac polegał na: 

wykonawstwie ram podwozi do żurawi i dźwigów oraz nabył szerokie uprawnienia do wykonywania urządzeń poddozorowych i wszelkiego rodzaju spawanych konstrukcji stalowych – wyszczególnia w czym się poprawiła firma www.zafama.com.pl. 

Od 2013 r. ZAFAMA ma nowego właściciela, stała się nim firma FERRO-SYSTEM. Weszła ona w posiadanie 100 proc kapitału Fabryki Maszyn Zawiercie “ZAFAMA”, na tym zmiany się nie skończyły. Zmiana właścicielka wywołała zmianę nazwę firmy. Od 2013 r. firma mieszcząca się przy ul. Paderewskiego 12B w Zawierciu nosi nazwę: Z.F.M. Sp. Z o. o.  

Nie mamy potwierdzonych informacji, jak dokładnie prace zakładu przekładają się na obronność kraju, nie ma też możliwości sprawdzenia. Skądinąd znamy plotki, mówiące, że w ubiegłych latach wykonywane były tam – kolokwialnie mówiąc – zębatki do wież czołgowych.  Co się dzieje tam teraz nie wiemy, pamiętajmy jednak powiedzenie rzymskiego historyka Wegecjusza: Jeśli chcesz pokoju, przygotuj się do wojny.

Literatura cytowana: 

Jerzy Abramski, “Zawiercie Studium Monograficzne”, Zawiercie 1994. 

“A oto kilka słów historii”, http://www.zafama.com.pl/ . 

“Zawierciańska Fabryka Maszyn „ZAFAMA” Sp. z o.o. (Zawiercie)”, opr. Sekcja Historyczna Towarzystwa Miłośników Ziemii Zawierciańskiej, https://wikizaglebie.pl . 

Krzysztof A. Kluza