Dożynki, czyli ludowe święto plonów. Skąd wzięła się ta tradycja?

Sierpień na terenie powiatu zawierciańskiego od wielu lat kojarzony jest z dożynkami. To właśnie w tym miesiącu w wielu miejscowościach pojawiały się imprezy dożynkowe. Skąd właściwie wzięła się ta ludowa tradycja?

Dożynki to ludowe święto plonów, wywodzące się z czasów przedchrześcijańskich. Święto to zwane było wyżynkiem lub obrzynkiem i obchodzone było w okresie równonocy jesiennej, czyli 22/23 września. Plemiona słowiańskie składały ofiary pogańskim bogom, których czcili Mokosz (Matka Ziemia, opiekunka kobiet, dzieci, płodności i urodzaju), Weles (inaczej Wołos, pan zaświatów) oraz Świętowit (bóg wojny i urodzaju). Słowianie dla bogów pletli wieńce, śpiewali pieśni, tańczyli.

Po wprowadzeniu chrześcijaństwa na ziemiach polskich tradycja ta zanikła w średniowieczu. Odrodziła się w zmienionej formie w XVI wieku, gdy rozwinęła się gospodarka folwarczno-dworska. Wtedy szlachta urządzała dla pracowników rolnych dożynki, które były traktowane jako nagroda za dobrze wykonaną pracę i zebrane plony.

Dożynki były zwieńczeniem trudu rolników, ponieważ okres żniw to był na wsi czas wytężonej pracy dla każdego, kto tylko był zdolny do pracy. Także początek żniw rozpoczynano świątecznie. Na pierwszym polu, na którym rozpoczynano ścinać zboże w jednym z rogów kładziono chleb, który układano na ozdobnej serwecie. Ta czynność była nazywana zażynkiem. Właściciel pola częstował żniwiarzy wódką, ale oczywiście w symbolicznej ilości i pozdrawiał ich tradycyjnym “Szczęść Boże”. Żniwa rozpoczynały się zawsze w sobotę, gdyż uważano, że jest to dzień poświęcony Matce Boskiej. W zależności od regionu pierwsze kłosy układano na kształt krzyża lub pierwszy snopek zboża zanoszono do chaty, gdzie miał czekać do czasu, gdy całe zboże zostanie zwiezione do stodoły. Według ludowych wierzeń miało to chronić od uderzenia pioruna w budynek gospodarczy.

Mężczyźni i kobiety pracujące na polu miały swoją hierarchię. Rolnik, który jako pierwszy ścinał zboże był nazywany przewodnikiem, a pierwsza kobieta żnąca zboże sierpem to postatnica. Na polu pozostawiano kilkanaście kłosów, albo ścinano na koniec żniw i wtedy w procesji niesiono do domu. Po przechowaniu wiosną wymłócone zboże używano do nowego siewu. Miało to zapewnić ciągłość wegetacji i tym samym spowodować, że będą dobre plony. Nadano im nazwę w zależności od regionu Polski: baba, broda, pępek, koza oraz przepiórka. Ostatnie kłosy zboża określano też jako “południca”, czyli demon zbożowy. Przypisywano mu właściwości magiczne, ale nie złośliwe.

Z kolei na południu Polski ostatnia garść zboża, jak wierzono zapewniała kobietom szczęście w życiu i plonach. Na Mazowszu używano nazwy “przepiórka”, na ostatnie nieścięte zboże, które zostawiano dla tego ptaka. Miał on być ulubionym zwierzęciem rolników i powiązanym ściśle z rytmem prac na roli. Według ludowej tradycji głos przepiórki mówił w trakcie trzech pór roku:

• wiosną “Pójdźcie pleć”
• latem “Pójdźcie żąć”
• jesienią “Nie ma nic”

Dożynkowa tradycja. Wieniec jednym z najważniejszych symboli

Gdy chłopi zwieźli zboże do stodół to wtedy rozpoczynał się czas zabawy dożynkowej. Symbolem każdych dożynek niezależnie od regionu Polski był wieniec dożynkowy. Do jego splatania używano pszenicy i żyta oraz gałązek leszczyny. Do dekoracji używano czerwonej jarzębiny, kwiatów, bukszpanu, jabłek i kolorowych wstążek. Według ludowych wierzeń to pszenica miała magiczną moc i oddawanie jej honorów miało zapewnić w kolejnym roku bogate plony, a żyto było związane ze światem duchów.

W dniu dożynek udawano się uroczyście do kościoła, gdzie wieniec składano przed ołtarzem. Następnie po mszy świętej i poświęceniu przez celebransa wieńca wodą święconą był w pochodzie niesiony w stronę dworu. Podczas pochodu śpiewano najbardziej znaną obecnie pieśń dożynkową:

“Otwieraj, panie, szeroko wrota,

niesiem ci wieniec z samego złota.

Plon niesiemy, plon, w gospodarze dom.

Otwórzże nam, nasza wielmożna pani,

swe pokoje, pokoje, 

a położymy ci, wielmożna pani, 

nasz wianek na stole”.

Po odśpiewaniu życzeń dla rodziny dziedzica następowało przekazanie wieńca panu domu. Pochód dożynkowy był następnie zapraszany na poczęstunek i zabawę. Gospodarz częstował przedstawicieli wsi: pierogami z serem, kaszą gryczaną, białymi plackami i “mocniejszymi trunkami”. Po poczęstunku rozpoczynała się zabawa dożynkowa, która czasami trwała bardzo długo.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. zaczęto organizować dożynki w gminach i powiatach. Ich inicjatorami były samorządy, partie polityczne, kółka rolnicze oraz kościół. Były one okazją do manifestacji odrębności chłopów. Zmienił się również ich charakter. Towarzyszyły im występy zespołów artystycznych, festyny, wystawy rolnicze.

Najbardziej znane z okresu II Rzeczypospolitej są ogólnopolskie dożynki prezydenckie w Spale. Pierwszy raz odbyły się w rezydencji prezydenta w Spale 28 sierpnia 1927 r. Prezydentowi Ignacemu Mościckiemu zależało na uwiarygodnieniu się wobec społeczeństwa polskiego, gdyż objął urząd po przewrocie majowym. Dożynki w Spale zostały reaktywowane w III RP w 2000 roku. Brali w nich udział prezydenci Polski, począwszy od Aleksandra Kwaśniewskiego.

W okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej dożynki przybrały charakter polityczny. Zachowano tradycyjne elementy jak uroczyste pochody z wieńcami, festyny oraz pieśni ludowe. I sekretarz Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej pełnił podczas dożynek ogólnopolskich funkcję gospodarza. Dożynki w czasach PRL pełniły rolę propagandową, bowiem miały podkreślać trwałość “sojuszu robotniczo – chłopskiego” i miały świecki charakter.

Po przemianach ustrojowych w 1989 r. dożynki zmieniły charakter i stały się z powrotem świętem rolników i jednocześnie uroczystością religijną. Powrócono do tradycji z okresu międzywojennego, gdy urządzano dożynki parafialne. Najbardziej znane odbywają się na Jasnej Górze w Częstochowie i w Spale.

Zmianie uległ ceremoniał. Obecnie dożynkom przewodniczy Starosta i Starościna. Uroczystość rozpoczyna się od wniesienia wieńców dożynkowych, które są dalej tradycyjnie wykonane z kłosów zbóż, warzyw, owoców i polnych kwiatów. Następnie Starosta i Starościna wręczają bochen chleba, który jest upieczony z mąki pochodzącej z tegorocznych zbiorów gospodarzowi dożynek. Na zakończenie dożynek organizowany jest festyn ludowy.

Dożynki powiatowe 2020 w Zawierciu. W tym roku obchody będą skromniejsze

W powiecie zawierciańskim w tym roku ze względu na epidemię koronawirusa zrezygnowano z części artystycznej, która towarzyszyła dotychczas Dożynkom Diecezjalno-Powiatowo-Gminnym. Dożynki odbędą się w niedzielę, 23 sierpnia. Najpierw o godzinie 11.30 na placu przed bazyliką mniejszą pw. Św. Apostołów Piotra i Pawła w Zawierciu odbędzie się konkurs na „Najpiękniejszy Wieniec Dożynkowy”. Wieniec, który zostanie wybrany będzie reprezentował powiat zawierciański podczas Dożynek Jasnogórskich. Następnie o godzinie 12 w bazylice mniejszej zostanie odprawiona uroczysta Mszą Św. Dożynkowa. Po mszy św. zostaną ogłoszone wyniki konkursu na „Najpiękniejszy Wieniec Dożynkowy.

Fot. Starostwo Powiatowe w Zawierciu (Arc.)