Osiedle TAZ w Zawierciu. To była perełka wśród osiedli robotniczych w kraju
Od kilku lat trwają już prace przy rewitalizacji jednego z największych zabytków architektury i urbanistyki w Zawierciu, czyli Osiedla Mieszkalnego Towarzystwa Akcyjnego Zawiercie. Warto przybliżyć nieco ogólny zarys historii tego właśnie założenia urbanistycznego, które w dużym stopniu zdeterminowało i wpłynęło na późniejsze losy naszego miasta. Mało kto dziś wie, że Zawiercie posiadało w okresie międzywojennym jedno z najpiękniejszych osiedli robotniczych nie tylko w Polsce, ale też w Europie.
Początki tego zabytku sięgają 1879 roku, kiedy to zarząd TAZ zakupił ziemie od wrocławskiego bankiera Zygmunta Pringsheima. Cały projekt budowy wielkiego osiedla robotniczego był podzielony na etapy, a nad całością czuwał inż. Bigoszewski oraz P. Munch.
Prace rozpoczęto od wytyczenia trzech równoległych ulic, wzdłuż których w pierwszym etapie powstało 40 domów dwukondygnacyjnych, które obecnie charakteryzują się szarym odcieniem tynków oraz białymi detalami obramowań okiennych. W kolejnych etapach pracę nad zabudową terenu kierowały się w kierunku wschodnim. W latach 1887-1895 przystąpiono do budowy ceglanych domów dwukondygnacyjnych, znajdujących się pomiędzy budynkami szkoły oraz Domu Ludowego. W trzecim etapie wybudowano kamienice trzykondygnacyjne z podpiwniczeniami oraz kanalizacją, co dobitnie pokazało innowacyjność tego projektu.
Na cały kompleks osiedla TAZ – oprócz zwykłych domów mieszkalnych – składają się również gmachy, które były budowane na przestrzeni lat 1889-1910. W pierwszej kolejności powstała Resursa. Jest to najstarszy budynek przy ulicy Piłsudskiego, w którym obecnie znajduje się siedziba Banku Polskiego PKO. Gmach został zaprojektowany w stylu klasycystycznym. Dziesięcioosiowa fasada piętrowego budynku urozmaicona została balkonem na wysokości pierwszego piętra. To właśnie tam znajdowała się jedna z najbardziej reprezentacyjnych i zarazem największych sal w Zawierciu. Była świadkiem wielu ważnych uroczystości w historii miasta. Resursa do końca II wojny światowej była siedzibą wielu organizacji. Od 1902 r. mieściła się tam biblioteka, a w okresie okupacji, władze niemieckie utworzyły w niej „Deutche Haus”.
Obok Resursy została wybudowana w 1908 r. Łaźnia Miejska, której to przeszła gruntowną rewitalizację. Budynek w stylu neogotyckim został zaprojektowany przez warszawskiego architekta Hugona Kuderę. Do jego budowy wykorzystano cegłę klinkierową oraz lokalny wapień. Zdecydowanie największym atutem tego zabytku, jest fakt że przetrwał on w zasadzie w niezmienionej postaci od początku XX wieku. Zdecydowanie największą wartość posiadał oddzielny kompleks zabudowań, czyli obszar willi Stanisława Szymańskiego, dyrektora TAZ. Składały się na niego: willa, dom ogrodnika, oranżeria, wozownia, garaż oraz piękny park w stylu angielskim ze stawami i bogato zdobioną bramą. Niestety, do naszych czasów zachował się tylko tzw. Pałacyk Szymańskiego. Willa była wzorowana na architekturze szwajcarskiej i powstała w 1901 roku według projektu Hugona Kudery. Gmach został wybudowany na planie nieregularnym. Nad całością bryły góruje sześciokątna wieżyczka, która została przebudowana w późniejszym okresie. Również rezydencja dyrektora TAZ przeszła w ostatnich latach renowację, dzięki czemu stał się nową wizytówką miasta.
Kolejnym budynkiem wchodzącym w skład wyżej wymienionego osiedla jest wybudowany w latach 1904- 1907 Dom Ludowy. Znajduje się we wschodniej części osiedla. Pierwotnie gmach zbudowany z cegły klinkierowej, z elementami nawiązującymi do stylu gotyckiego. Fasada wraz z składającego się nań dwiema wieżami przypominała swoim charakterem średniowieczne warownie. Głównymi inicjatorami budowy byli Piotr Staszewski i dyrektor Stanisław Szymański. Budynek ten był przez blisko 100 lat centrum życia kulturalnego Zawiercia. W tym czasie nazywany był kolejno: „Ludowcem”, „Włókniarzem” i Domem Kultury. W 2002 roku budynek przeszedł całkowitą przebudowę, tym samym zatracając swoje pierwotne walory historyczne i estetyczne.
Ostatnim i zdecydowanie największym budynkiem kompleksu osiedlowego jest gmach szkoły. Neogotycki budynek ozdobiony był elementami w stylu zakopiańskim. Został wybudowany w latach 1906-1907 według projektu Hugona Kudery. Szkoła posiadała wiele nowoczesnych, jak na owe czasy udogodnień, np. dzwonek elektryczny, centralne ogrzewanie, kanalizację, kinematograf czy telefon. To wpłynęło na postrzeganie jej jako najnowocześniejszej i najpiękniejszej szkoły w Zagłębiu. W okresie okupacji budynek stał się siedzibą ratusza, a w powojennej Polsce był na krótko Magistratem. Zewnętrzna forma budynku przetrwała do dziś w zasadniczo niezmienionej postaci.
Charakter całego osiedla został silnie zdeterminowany przez jego plan urbanistyczny. Główne trzy aleje osie dla zostały wyznaczone szpalerami drzew, które odgradzały je od domów robotniczych. Tym samym tworząc wyjątkowy charakter porządku. Do każdego domu został wydzielony ogród.
Zawierciańskie osiedle jest typowym przykładem budowanych w XIX wieku osiedli dla robotników. Niewątpliwie na szczególną uwagę zasługuje podkreślenie roli zieleni, która stała się integralną częścią osiedla. Można wręcz powiedzieć, że właśnie wtedy wśród mieszkańców naszego miasta narodziło się przywiązanie do szeroko rozumianej zieleni miejskiej. To zaś przekłada się na wysoki udział parków, skwerów, lasów oraz innych terenów zielonych w ogólnej powierzchni miasta. Znamienny pozostaje fakt, iż wpływa to dodatnio na komfort życia mieszkańców, a także podnosi konkurencyjność całego regionu.
Organizatorem projektu „Familoki” jest Instytut Pracy i Edukacji.
Fot. Szkoła Podstawowa nr 2 w Zawierciu na początku XX wieku (Fotopolska.eu)
