Cmentarze żydowskie w Zawierciu. Co oznaczają symbole na macewach?

Krzysztof Kluza1 listopada, 2020

0 164

Cmentarze żydowskie znajdują się również w Zawierciu. Na tym przy ulicy Daszyńskiego. Drugi w dzielnicy Kromołów. To właśnie na nim skupimy się w pierwszym historycznym tekście w listopadzie.

Cmentarze żydowskie w Zawierciu nigdy nie były popularnymi miejscami. Przez Polaków zwane kirkutami, którzy przyjęli tę nazwę od niemieckiego określenia cmentarza – Kirchhof. Pobożny Żyd poza świętami unikał ich odwiedzin. Uważane przez Żydów za miejsca nieczyste i zanieczyszczające każdego, kto odważy się zbliżyć do nich na odległość 4 łokci. W konsekwencji Żydzi rzadko odwiedzali kirkuty, nie odnawiali grobów i nie dbali o wygląd cmentarza. Z jednej strony poniekąd wypełniali judaistyczna zasadę nienaruszalności grobu. Z drugiej strony tłumaczy to zaniedbania na żydowskich cmentarzach. Tekst skupia się na cmentarzu w dzielnicy Kromołów, który działał od XVIII do początku XX wieku.

Biorąc pod uwagę symbolikę zawartą na charakterystycznych półkolistych płytach nagrobnych, to szkoda, że zostały obecnie wyrzucone poza sferę zainteresowań mieszkańców naszego kraju. Zdobione symbolami płyty nagrobne na pewno wyróżniały się z otoczenia. Za ich prezencją krył się powód. Wspomniana półkoliście zakończona płyta jest symbolem przejścia z życia doczesnego do wiecznego. Nazywana również macewą lub macebą wchodzi do powszechnego użytku w XVI wieku. Jej funkcją w judaizmie jest zabezpieczenie miejsca spoczynku zwłok i oznakowanie grobu.

Na terenie współczesnego Zawiercia znajdują się dwa cmentarze żydowskie. Starszy z nich leży w dzielnicy Kromołów. Założony w XVIII wieku ma powierzchni 0,5 ha, na której przetrwało 920 nagrobków (macew) oraz dom pogrzebowy. Groby pochodzą z okresu od XVIII do początku XX wieku. Cmentarz jest położony przy ulicy Piaskowej 32 i jest otoczony murowanym ogrodzeniem. Tam znajduje się też wejście. Rozplanowany na planie czworokąta posiada wydzieloną część po jego południowo-zachodniej stronie, która pełni funkcję cmentarza wojennego. Drugi z cmentarzy żydowskich w mieście jest nowszy. Został założony w 1911 roku i leży przy ulicy Daszyńskiego. Przetrwało na nim ok. 200 nagrobków (macew), dom pogrzebowy i pomieszczenie na karawan.

Cmentarz w Kromołowie jest dobrze zachowanym w naszym regionie przykładem tego, jak w prosty, a zarazem tradycyjny sposób skomponowany był kirkut. Macewy zwrócono w kierunku wschodnim. Historyczna i kulturowa wartość całego kompleksu w Kromołowie jest duża. Kirkut spośród takich cmentarzy w regionie wyróżnia tradycyjne rozplanowanie. Macewy są ułożone w układzie szeregowym i zwrócone ku wschodowi. Poza samymi macewami znajdziemy tam elementy zabudowy historycznej, dom przedpogrzebowy oraz budynek dozorcy. Dom pogrzebowy znajduje się po zachodniej części bramy. Wygląda na niepozorny parterowy budynek przypominający sześcian i kryty dachem namiotowym. Jest on wyposażony w płytę z kamienia, która służy myciu i przygotowywaniu zwłok, aby mogły zostać pochowane. W pobliżu znajduję się tablica z inskrypcja modlitwy w języku jidysz.

Natomiast na wschód od bramy cmentarza jest parterowy budynek murowany z cegły. Wzniesiony również na planie prostokąta zwieńczony czterospadowym dachem. W dachu znajdują się otwory okienne, a jego drzwi prowadzą na ulicę Piaskową. W założeniu miał to być dom przeznaczony dla dozorcy cmentarza i magazyn.

Charakteryzującą żydowskie macewy cechą była bogata symbolika. Zarówno na typowych płytach nagrobnych, jak i tych powstałym przy udziale znanych artystów umieszczano symbole i motywy, które z dzisiejszej perspektywy są nieczytelne. Co oznaczają poszczególne z nich?

Gwiazda Dawida – symbol przynależności narodowej
Menora – siedmioramienna lampa oliwna używana w Świątyni Jerozolimskiej należy do najważniejszych symboli judaizmu, na macewach odnosi się na ogół do poczucia przynależności narodowej
Dłonie w geście błogosławieństwa – na ogół znak ten umieszczano na grobach kapłanów (kohenim), potomków arcykapłana Aarona, którzy byli wykonawcami obrzędów kultowych w Świątyni Jerozolimskiej. Oznacza on, że zmarły mężczyzna pochodził z rodu Aarona i cieszył się wielkim poważaniem. Podczas świąt żydowskich błogosławiono modlących się gestem pokazanym na wielu macewach. Przedstawiciele tego rodu mogli nosić nazwiska Kon, Cohen, Kohen, Kogan, Kahan, Kac, Katz
Misa i dzban albo dłoń trzymająca dzbanek – symbol potomków rodu Lewiego, pełniących powinności religijne w Świątyni, do nich należało obmywanie rąk kapłanów przed błogosławieństwem. Oznaczają też aluzję do nazwisk tj. Lewita, Lewit, Lewicki, Lewi, Löw
Szafa z księgami, księgi – oznaczają osobę wykształconą, studiującą Torę, rabina, duchownego, biegłego w piśmiennictwie religijnym, nauczyciela. Na grzbietach ksiąg czasami wyryte są tytuły dzieł
Korona – jest symbol o wielu różnych znaczeniach. Symbolizuje m.in. Torę, a więc prawo zawarte w Pięcioksięgu Mojżesza; oznacza pobożność, prawość, uczoność, doskonałość, ale też głowę rodziny i wierność małżeńską.
Puszka ofiarna – to dobroczynność i hojność wobec potrzebującego, jedna z podstawowych cnót w judaizmie. Znak ten może również oznaczać działalność zmarłego jako skarbnika lub zbierającego datki na cele dobroczynne. Niekiedy przedstawione są monety (wrzucane do puszki)
Gęsie piór lub kałamarz – oznaczają, że zmarły był kopistą (sofer) i przepisywał Torę
Świeczki i świeczniki – to najstarszy symbol śmierci, świeczka to symbol duszy, rzeźbiono je na macewach kobiet, bo zapalanie i błogosławienie świec szabasowych należy do obowiązków kobiety żydowskiej, to jeden z najczęściej występujących symboli na grobach kobiet. Oznacza też bogobojność. Świece złamane lub zgaszone oznaczają dusze, z których uszło życie.
Całun, kolumny (zwłaszcza złamane) – symbole śmierci
Ptaki – często są alegorią dusz sprawiedliwych, które siedzą na tronie Pana i śpiewają jego chwałę. Mogą być też nawiązaniem do imion Fajgel (jidysz) lub Cypora (hebrajski)
Gołąb – symbol duszy wyzwolonej, unoszącej się do tronu bożego, to również ptak pokoju. Ooznacza zgodę i miłość; ewentualnie imię Taube (jidysz) lub Jona (hebr.)
Pelikan – to symbol rodzicielskiej troski i poświęcenia, często przedstawiany z gromadą piskląt
Orzeł – ptak królewski, opiekuńczy, na ogół osłania Torę. Jest też symbolem opiekuńczej mocy Boga
Wąż – może znajdować się na nagrobku lekarza lub aptekarza. Wąż połykający własny ogon to uniwersalny symbol wieczności
Owca – samotna, opuszczona, bez pasterza. Również aluzja do imienia Rachel
Lew – symbol potęgi, silnej wiary, jest to również przedstawienie imion Lejb, Arie, Jehuda. Lew był znakiem plemienia Judy i rodu Dawida
Jeleń – dotyczy imion Hersz, Cwi lub Naftali.
Winne grona, winorośl – symbolizują lud Izraela, który jak winorośl zabrana z Egiptu rozrósł się w Ziemi Obiecanej. Oznaczają też owocną pracę bogactwo materialne i duchowe, a w przypadku nagrobka kobiecego- płodność
Drzewo – symbolizuje Drzewo Życia. Złamane drzewo oznacz śmierć (też nagłą). Jeśli z drzewa wyrastają liście- śmierć w młodym wieku.
Palma – jest symbolem Judy, obfitości i narodowego odkupienia
Instrumenty muzyczne – artysta muzyk lub odnoszą się do imienia Miriam