Początki zawierciańskiego harcerstwa. Kiedy pojawiły się pierwsze wzmianki o jego działalności?

Przyjmuje się, że harcerstwo w naszym kraju powstało po wrześniu 1910 roku. Do Zawiercia po raz pierwszy zawitało natomiast 1914 roku. W latach 60-tych XX wieku (na zdjęciu – przyp. red.) nadal było ruchem wychowującym patriotycznie, pedagogicznie i społecznie obie płcie. A jak wyglądały jego początki?

Początki udokumentowanej działalności harcerstwa w Zawierciu sięgają 1914 roku. Na temat wcześniejszych zdarzeń nic nie wiadomo. W tych czasach jakakolwiek działalność związana z harcerstwem musiała odbywać się w tajemnicy. Było ono organizacją działającą na skraju prawa lub nielegalną. Mimo wszystko istnieje duże prawdopodobieństwo, że to właśnie przy Gimnazjum Męskim na ulicy Blanowskiej w Zawierciu sformułowała się pierwsza drużyna harcerska. Przewodnictwo nad nią objął Zygmunt Plebańczyk, który był członkiem Departamentu Polskiej Organizacji Skautowej. Wiele osób współtworzących tę drużynę harcerską dołączyło później do Legionów Polskich. 

Działalność organizacji harcerskiej kobiet rozpoczęła się zaledwie rok później. Początek dały jej Anna Żmudowska oraz Maria Mioduszewska. Wprawdzie stworzyły one żeński zastęp, jednak nie działał on zbyt długo. Jego działalność trwała od 1915 roku do wiosny 1916 roku. Jesienią 1916 roku w Gimnazjum Heleny Malczewskiej powstał za to konspiracyjny zastęp harcerski, nad którym kierownictwo objęła druhna Leokadia Gibicka, nauczycielka z tej szkoły. Niewątpliwie dużym sukcesem organizacyjnym było uformowanie się z zastępu drużyny, która w 1917 roku otrzymała nazwę VII Zagłębiowska Żeńska Drużyna Harcerska im. Emilii Plater.

Rozpad pierwszej drużyny męskiej nie oznaczał zakończenia ruchu harcerskiego w Zawierciu. Następne lata przynoszą jednak częste zmiany kierownictwa. Wraz z kolejnym rokiem szkolnym 1914/1915 w Gimnazjum Męskim w Zawierciu drużyna harcerska została reaktywowana. Spora w tym zasługa Stanisława Brzezińskiego. Kiedy wyjechał on do Szkoły Handlowej w Kielcach, a następnie Szkoły Handlowej w Warszawie, to drużynę przejął druh Marian Kostecki. W końcu zarządzanie drużyną harcerską zostało powierzone druhowi Wacławowi Brzezińskiemu. W tym czasie dzięki zgodzie inż. Ignacego Grabińskiego, organizowano zbiórki zespołu harcerskiego w szkole. 

Ten początkowy okres harcerstwa w Zawierciu został przerwany na skutek prewencyjnej decyzji zawieszenia drużyn. Postąpiono w taki sposób w celach bezpieczeństwa, aby uniknąć starć z policją niemiecką. Organizacja wstrzymała swoją działalność w okresie od czerwca 1915 roku do marca 1917 roku. Dopiero wtedy druh Wacław Brzeziński wykorzystał swoje kontakty w celach mobilizacyjnych. Skorzystał z pomocy brata, Stanisława Brzezińskiego oraz Mariana Masłowskiego, plutonowego I Kieleckiej Drużyny Harcerskiej im. D. Czachowskiego. Dzięki ich pomocy harcerstwo na poważnie zaznaczyło swą obecność w Zawierciu. Stworzono dwa zastępy z uczniów starszych klas Gimnazjum Męskiego w Zawierciu. Późniejszy rozwój ruchu był niemal błyskawiczny. Już 14 kwietnia 1917 roku zastępy harcerskie uległy podwojeniu. Następnie w maju tego samego roku  zawierciańska drużyna harcerska liczyła około 100 osób zebranych w plutony i zastępy. Została ona włączona do Okręgu Harcerskiego Zagłębia Dąbrowskiego w Sosnowcu. Przyjęła nazwę XVI Zagłębiowska Drużyna Harcerska im. Tadeusza Kościuszki w Zawierciu. To wydarzenie przyjmuje się za początek harcerstwa w Zawierciu. Drużyna harcerzy z Zawiercia początkowo składała się z mniejszych komórek organizacyjnych, które stanowiły liczące maksymalnie 8 osób plutony.

• Pluton I to uczniowie z klas od III, do VIII gimnazjum. Komendantem był Marian Kosecki. 
• Pluton II tworzyli uczniowie ze Szkoły Podstawowej TAZ, a ich komendantem był Marian Masłowski.
• Pluton III składał się z uczniów wywodzących się z innych zawierciańskich szkół. Komendantem był Marian Kostecki.
• Puton przygotowujący młodszych chłopców do harcerstwa. Jego komendant Wacław Brzeziński nazywał czule jego uczestników “Biszkoptami”. Zatem był to pluton Biszkoptów.
• Pluton harcerski przy Szkole Gromadzkiej nr 1 powstał później. Utworzono go w październiku 1917 roku. Rolę zarządczą i przywódczą powierzono druhowi Wacławowi Lewandowskiemu.

Za symboliczną datę w zawierciańskim harcerstwie należy uważać 21 października 1917 r. W tym dniu odbyło się pierwsze przyrzeczenie harcerskie, w którym wzięła udział męska drużyna harcerska. Jest to bardzo ważne wydarzenie konstytuujące zawierciańskie harcerstwo. Niemniej jednak za datę powstania zawierciańskiej organizacji harcerskiej przyjmuje się dołączenie męskiej drużyny do okręgu zagłębiowskiego.

Przynależność do ruchu harcerskiego w tym czasach było powodem do dumy. Było też czymś wyjątkowym, gdyż od 1917 roku doszło do unifikacji strojów. Pomogła w tym fabryka TAZ, która sprezentowała materiał w kolorze khaki. Następnie rodzice we własnym zakresie zadbali o uczycie z niego strojów. Na tych wyróżniających elementach nie kończyła się przynależność do harcerstwa. Harcerze posiadali swoją własną orkiestrę, która wypożyczyła sprzęty muzyczne ze Szkoły TAZ i dodawała muzyczną aranżację do publicznych wystąpień. Brała także udział w wydarzeniach zorganizowanych przez władze Zawiercia.

Zasłużony dla rozwoju zawierciańskiego harcerstwa Wacław Brzeziński został decyzją Zagłębiowskiej Chorągwi ZHP oddelegowany na kurs drużynowych w Staszowie. Taka decyzja została podjęta w wakacje 1918 r. Kurs był  prowadzony przez instruktorów-harcerzy, którzy posiadali także doświadczenie wojenne z walki w Legionach. Po ukończeniu kursu jednak Wacław Brzeziński zakończył swoją pracę związaną z organizacją harcerzy w Zawierciu. Tymczasowo na stanowisku zastąpił go Kazimierz Kostecki.

Fot. pochodzi z książki „Zawiercie. Zarys rozwoju powiatu i miasta”