Jak zakląć naturę żelaza? Czyli o początkach odlewnictwa w Zawierciu

Kapitał nie ma narodowości, stoją za nim wyłącznie interesy ich właściciela. Obca inwestycja dała początek odlewnictwu w Zawierciu. Poznajmy początki fabryki Ernesta Erbego.

Lecz wiedz, że nawet i harde zamysły

padały często. Ba, można zobaczyć,

jak się żelazo twarde gnie i łamie,

choć hartowane, gdy ogień je pal

Fragment „Antygony” Sofoklesa przedstawia starożytną metaforę metalurgii

Współcześnie znana Odlewnia w Zawierciu powstała dzięki Ernestowi Erbemi – niemieckiemu imigrantowi. Przetrwała kryzysy ekonomiczne, polityczne i wojny. Obecnie jest w trakcie zmian właścicielskich, na ich temat pisaliśmy w tekście: Zawierciańska odlewnia przejęta przez chińską firmę?. Zakład leżący na ul. Leśnej w centrum Zawiercia posiada długie tradycje i ponad 130-letnią historię, która rzuca cień na czasy współczesne.  

Okazuję się, że zakład pracy poniekąd wraca do swoich początków i może być ponownie uruchomiony przez zagranicznych właścicieli. Sprawa przejęcia kontroli nad Odlewnią Zawiercie S. A. przez Meide Group Co., LTD. (Chiny) jest aktualnie w toku – czytamy, 25 maja, na stronie Urzędu Ochrony Konkurencji i Konkurentów . Nie byłaby to pierwsza obecność obcego kapitału w odlewni. 

Zakład pracy w ciągu swojego istnienia oparł się wielu kryzom ekonomicznym i politycznym, przypomnijmy sobie jakie były jego początki. Powstał dzięki niemieckiemu imigrantowi Ernestowi Erbemu, który w 1886 r. założył w Łośnicach kuźnicę – zakład hutniczy. W swoich początkach zakład był niewielki, zatrudniał ok. 10 osób, jednak szybko miało się to zmienić. 12 lat później dawał zatrudnienie 48 osobom.  Kuźnica zajmowała się wytwarzaniem sprzętu i narzędzi rolniczych dla miejscowej ludności – Zawiercie Studium Monograficzne. 

Utrzymująca się dobra koniunktura na wytwory fabryki przyczyniła się do rozbudowy zakładu i zwiększenia zakresu oferowanych usług. Uruchomiono produkcję białego żeliwa ciągłego w 1892 r. Wyprodukowane tworzywo było od 1901 r. wykorzystywane do produkcji łaczników – EE Odlewnia historia . Nazwa zakładu zmieniała się w czasie, co było spowodowane zachodzącymi zmianami w produkcji.  

Około 1901 pisano o odlewni żelaza i fabryce maszyn rolniczych, później o Fabryce Wyrobów Żelaznych

Od ok. 1920 roku “Pierwsza w kraju Fabryka Wyrobów Lano-Kutych E. Erbe”

Od 1928 roku Fabryka Łaczników i Wyrobów Lano-Kutych E. Erbe – Zawiercie Studium Monograficzne. 

Jak wglądała produkcja? Na początku do wytapiania metalu używano piecy tyglowych opalanych węglem, później proces technologiczny został usprawniony przez wprowadzenie żeliwiaka – piec hutniczego stosowanego do wytopu żeliwa. Przedsiębiorstwo stawiało na jakość, dlatego do technologii produkcji wprowadzono specjalne piece hutnicze. Pierwszy piec martenowski uruchomiono w 1885 r. Po nim dodano dwa kolejne, piece działy do 1974 r. – S. Gębka, Ernest Erbe. Zastosowana w nich technologia miała bezpośredni wpływ na jakość produktu, dzięki wysokim temperaturą 1700-1750 C następowało usunięcie (utlenianie) domieszek – tj. węgla, krzemu, manganu, fosforu, siarki – z ciekłego wsadu.

Wprowadzenie pieców martenowskim pozwoliło na podwyższenie jakości produktów, cele firmy zostały tym samym zrealizowane, widzimy to na przykładzie wydanego w 1913 r. katalogu wyrobów. Widoczne w nim produkty sygnowane znakiem EE należały do najlepszym na świecie. W tym czasie zatrudniano 230 pracowników – Zawiercie Studium Monograficzne. 

Wcześniej wspomniane zmiany nazwy były uzasadnione sukcesami działalności gospodarczej, zakład stał się monopolistą w zakresie produkowanych wytworów na obszarze Królestwa Polskiego. Również na arenie międzynarodowej działalność zakładu nie przeszła bez echa. W omawianym okresie otwarto przedstawicielstwa handlowe i składy w: Warszawie, St. Petersburgu, Moskwie i Rostowie. 

Z wybuchem pierwszej wojny światowej rozwój przedsiębiorstwa uległ całkowitemu zahamowaniu. Ponowne wznowienie produkcji następuje po zakończeniu wojny osiągając w 1920 roku pełną zdolność produkcyjną. Zakład modernizuje się, rozwija asortyment wytwarzanych odlewów, jak również i eksport swoich wyrobów do takich państw jak Anglia, Holandia, Belgia, Kraje Skandynawskie, Turcja, Bułgaria, Egipt, Indie, Peru, Syjam oraz Urugwaj.  

Rozwija się sieć handlowa. Fabryka ma własne oddziały w Warszawie, Poznaniu, Katowicach, składy konsygnacyjne w Krakowie, Lwowie i Częstochowie, własne przedstawicielstwa w Radomiu, Wilnie i Wolnym Mieście Gdańsku – EE Odlewnia historia. 

Dodajmy, że w 1920 r. firma zatrudniała 257 pracowników, natomiast w 1930 r. na jednej zmianie pracowało 600 osób – Zawiercie Studium Monograficzne. 

Pod koniec grudnia 1936 r. doszło do istotnych zmian w przedsiębiorstwie, stała się ona spółką akcyjną, majątek firmy został podzielony na 2 300 akcji o wartości 1 000 każda. Podjęto także decyzję o powołaniu Rady Nadzorczej, w której skład weszli:  

K. Perłowski (prezes i zięć A. Erbego), Karol Węgierski z Katowic (wiceprezes), Jan Gutowski z Warszawy (adwokat), MIeczysław Staszewski (sekretarz) z Lwowa, Paweł Jasiński z Warszawy (przemysłowiec) – Zawiercie Studium Monograficzne. 

W czasie niemieckiej okupacji Zawiercia podczas II wojny światowej działalność fabryki została zmieniona. Stała się częścią niemieckiej machiny wojennej, wyznaczoną na realizację specjalnych celów, którym była produkcja w piecach martenowskich tworzywa na odlewy skorup pocisków moździerzowych i artyleryjskich. Natomiast żeliwo białe było wykorzystywane do wytwarzania skorup granatów –  S. Gębka, Ernest Erbe. 

Szybko po opuszczeniu Zawiercia przez Niemców zakład przemysłowy E. Erbego był gotowy wznowić działalność, Zarząd Miejski w Zawierciu powiadomił o tym fakcie Urząd Wojewódzki w Katowicach 8 marca 1945 r. Fabryka łączników E. Erbe podjęła produkcje w kwietniu 1945 r. Na stan z 31 grudnia 1945 r. zatrudniała 512 osoby – Zawiercie Studium Monograficzne. Zakład znany do tej pory, jako Fabryka Łączników oi Wyrobów Lano-Kutych „Ernest Erbe” Spółla Akcyjna w Zawierciu został znacjonalizowany 15 grudnia 1948 r.

Od tego dnia nosił nazwę: „Odlewnia Żeliwa Ciągliwego i Wytwórnia Łączników”.

W 1986 r. została wydana monografia na temat historii przedsiębiorstwa, odbyło się to na 100-lecie jej istnienia. Publikacja została napisana przez: Longina Rosikonia, „Odlewnia Żeliwa Ciągliwego i Wytwórnia Łączników w Zawierciu (1886—1986)”, Zawiercie 1986.

Po tym linkiem znajdziemy jej naukową recenzję napisaną przez Jerzego Piaskowskiego i opublikowaną w: „Kwartalniku Historii Nauki i Techniki” 33/2, 1988.

na podst.

Jerzy Abramski, Zawiercie Studium Monograficzne, Zawiercie 1994 r.

Krzysztof A. Kluza