Wojenne bohaterki Zawiercia, których nie znacie

Kobieta jako anioł śmierci, czy strażnik domowego ogniska? Paramilitarne przedwojenne organizacje nie były domeną wyłącznie mężczyzn. Kiedy powstały i czym się zajmowały?

Organizacji Przysposobienia Wojskowego Kobiet istniała również w Zawierciu. O tym jednak później. Na początku zarysujmy strukturę organizacyjną kobiecych sił zbrojnych, tym bardziej że ich kształtowanie może zdawać się zagmatwane. Cel był jednak jasny. Udział płci pięknej w działaniach zbrojnych nie może być relatywizowany. Panie odgrywały ważną rolę, która jednak na przestrzeni lat ulegała zmianie:

Kobiety polskie sprawami obronności zaczęły zajmować się jeszcze przed wybuchem I wojny światowej. Były one przygotowywane do pełnienia służby pomocniczej – głównie do wywiadu. Wykorzystywano je jako łączniczki, sanitariuszki oraz do pracy w administracji wojskowej – czytamy w: „Przysposobienie Wojskowe Kobiet Zapomniana służba dla Ojczyzny”.

Pierwsze formacje kobiet w wojsku powstały we Lwowie w listopadzie 1918 r. Nosiły one nazwę Ochotnicza Legia Kobiet (OLK). Dowództwo nad zrzeszonymi w formacji kobietami objęła Aleksandra Zagórska. Jego rolą nie była już wyłącznie działalność pomocnicza.  Zrzeszone w nim kobiety były wartowniczkami, pracownikami łączności, ale też brały bezpośredni udział w działaniach zbrojnych –  czytamy w „Zarys dziejów Organizacji PWK”. W ten sposób kobiety udowodniły swoją wierność i oddanie sprawie. Dodajmy, że pod koniec wojny służyło ich ok. 2,5 tys.

Rolą Ochotniczej Legii Kobiet było: przygotowanie swoich członkiń pod względem organizacyjnym i szkoleniowym. Jednakże, z powodów finansowych organizacja została rozwiązana w 1922 r. W efekcie czego powstała pustka. Władze okazały się niechętne, do wykorzystania rozbudzonego żeńskiego potencjału.  Zanim jeszcze OLK została rozwiązana, doszło do przełomowych decyzji. W grudniu 1921 r. odbył się nadzwyczajny zjazd władz organizacji w Poznaniu. Postanowiono wtedy, utworzyć komórkę do spraw przygotowania do służby wojskowej przy Oddziale III Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. Na tym jednak się nie zakończyło.

Widząc konieczność doszkolenia kadry, kilka uczestniczek Zjazdu zgłosiło swój akces na półroczny kurs organizowany przez Szkołę Podchorążych Piechoty w Warszawie. Przeszkolenie to przeszły: por. Maria Wittek, ppor. Maria Podhorska oraz ppor. Halina Kowalska – Piwońska – czytamy w „Przysposobienie Wojskowe Kobiet Zapomniana służba dla Ojczyzny”.

Po ukończeniu szkolenia w Warszawie ww. kobiety weszły w skład nowo utworzonego Referatu Przysposobienia Rezerw Kobiecych. Działał on w Wydziale Przysposobienia Rezerw przy III Oddziale Sztabu Generalnego WP. Wydarzenia miały miejsce na wiosnę 1922 r.  Przed absolwentkami kursu w Szkole Podchorążych Piechoty w Warszawie postawiono istotne zadania:

• Organizację i prowadzenia wśród stowarzyszeń kobiecych przysposobienia wojskowego
• Popularyzacji przysposobienia wojskowego w społeczeństwie

Postawione przed kobietami zadanie nie było wcale łatwe. Jak dotrzeć do szerokich mas społeczeństwa? Jakim aparatem się posłużyć, aby osiągnąć cel?

Z pomocą musiały przyjść zmiany organizacyjne i zyskanie nowych funkcji. Tym samym otworzenie się na nowe pole działań. Jesienią 1922 r. por. Maria Witek została kierowniczką Samodzielnego Referatu Pracy Kobiet przy Zarządzie Głównym Związku Strzeleckiego.

Do Związku Harcerstwa Polskiego przydział otrzymała ppor. Maria Podhorska, zaś ppor. Halina Piwońska zajmować się miała terenem akademickim. W październiku 1922 r. z ich inicjatywy utworzono Komitet Społeczny Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju (KSPKdOK), znany też pod nazwami Komitet Rezerw Kobiecych oraz Zrzeszenie Stowarzyszeń Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju – czytamy w: „Przysposobienie Wojskowe Kobiet Zapomniana służba dla Ojczyzny”.

Jaki był cel i wytyczne dla członków skupionych w organizacji? Na pytanie odpowiada dokument „Zasadnicze wytyczne przysposobienia rezerw kobiecych”, który opracował Referat Przysposobienia Rezerw Kobiecych. Rzuca on więcej światła na temat edukacji obronnej kobiet, wyróżnia dwa obszary. Czytamy w nim:

• Powszechne przysposobienie kobiet do działań wojennych
• Wyszkolenie organizacyjne, wojskowe oraz wychowanie obywatelek na potrzeby służby pomocniczej dla wojska

Aby dobrze zrealizować drugie z wymienionych zadań, utworzono w Warszawie: Klub Starszych Instruktorek Przysposobienia Wojskowego Kobiet. Został zalegalizowany w 1923 r.

Działaczki Komitetu świadome, że przyszła wojna będzie prowadzona w wymiarze powszechnym o charakterze totalnym, na co wpływ miał m.in. ogromny rozwój techniki wojskowej, obawiały się zwłaszcza masowego użycia broni biologicznej i chemicznej. Twierdziły, że udział kobiet w przyszłej wojnie będzie niezbędny, bez nich nie można liczyć na zwycięstwo, bowiem brak kobiet „wyeliminowuje z obrony kraju 50 proc. ludności” –  czytamy w “Przysposobienie Wojskowe Kobiet Zapomniana służba dla Ojczyzny”.

Członkiniami PWK mogły zostać dziewczęta w wieku 15-18 lat. Kiedy dziewczyny pełnoletnie dołączały do organizacji, oznaczało to ich zgodę na panującą w niej ideologię. Natomiast dziewczęta nieletnie zapisywały się do organizacji za zgodą rodziców. Co ciekawe, również dla młodszych była możliwość dołączenia do organizacji. Dla 14-letnich dziewcząt tworzono obozy przygotowawcze tzw. Hufczyki –  czytamy w: “Przysposobienie Wojskowe Kobiet Zapomniana służba dla Ojczyzny”.

Członkinie oraz instruktorki wyróżniły się strojem. Został on sformatowany wg określonego wzorca i ujednolicony. W jego skład w zależności od okoliczności wchodził:

• Mundur służbowy, noszony podczas wystąpień publicznych i codziennych zajęć
• Mundur ćwiczebny, zakładany na obozach i ćwiczeniach w terenie
• Strój gimnastyczny na zajęciach wf
• Strój cywilny

Mundur służbowy do codziennych zajęć składał się z bluzy w kolorze khaki z naszywkami oznaczającymi rodzaj służby wyszkolenia oraz oznaki stopni i spódnicy (lub zamiennie spodni za kolano) w kolorze granatowym. Mundur podczas wystąpień publicznych to bluzka z granatowym krawatem i żakiet tzw. frencz z patkami oznaczającymi stopnie wyszkolenia. Umundurowanie uzupełniał pas z metalową klamrą z oznaką organizacji i nakrycie głowy w trzech odmianach: kapelusz khaki, granatowy sukienny beret lub furażerka khaki o wojskowym kroju. Zalecano też dobrać obuwie do munduru na niskim lub średnim obcasie w kolorze czarnym ewentualnie brązowym. Strój gimnastyczny, czy mundur ćwiczebny składał się z koszulki białej bawełnianej lub granatowej flanelowej i krótkich czarnych spodenek lub długich flanelowych spodni w kolorze granatowym. Dodatkowo członkinie posiadać mogły płaszcz gabardinowy koloru khaki z przypinaną ciepłą podszewką o długości zgodnej z długością spódnicy – czytamy w: “Przysposobienie Wojskowe Kobiet Zapomniana służba dla Ojczyzny”.

Ważny krokiem, w kierunku uzyskania prawa do odbywania pomocniczej służby wojskowej kobiet nastąpił w 1927 r.

Kobiety chciały walczyć i być uznawane za pełnoprawna pomocnicza służba wojskowa. Wyczekiwane zmiany nadeszły pod koniec lat 20. XX w. 20 marca 1928 r. powstała Organizacja Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju (OPKdoOK).

Najwyższy stopień – instruktorki mogła otrzymać członkini po minimum 8 latach pracy w organizacji z ogólną oceną wybitną, po 2 latach w stopniu podinspektorki na stanowisku komendantki okręgu i dwukrotnym samodzielnym prowadzeniu obozu letniego. W roku 1939 Organizacja PWK posiadała 130 instruktorek – czytamy w “Przysposobienie Wojskowe Kobiet Zapomniana służba dla Ojczyzny”.

Kiedy wyczuwano już nieuchronny wybuch konfliktu, stworzono 27 marca 1939 r. Pogotowie Społeczne PWK. Miała to być jednostka organizacyjna przeznaczona do realizacji najważniejszych celów Organizacji – np. wspierać wojsko, pomagać ludności w usuwaniu skutków wojny. Ponadto, koordynować wszystkie działania związane z działalnością Orgnaizacji. Pogotowie Społeczne PWK zrzeszało ok. 716 tys. kobiet.

W Zawierciu instruktorka PWK była Wanda Bieniewska. Kobieta pochodziła z Sosnowca i była nauczycielką wychowania fizycznego i sportu. Podczas wojny związana z ruchem oporu. Działała w organizacji ZWZ Sosnowiec – Obwodu Zawiercie. W mieszkaniu kobiety miała miejsce konspiracyjna komórka. Niestety gestapo dokonało jej aresztowania w 1942 r. W konsekwencji przez areszt w Mysłowicach trafiła do obozu koncentracyjnego Auschwitz – czytamy w Martyrologium Harcerek i Harcerzy Chorągwi Śląskich w latach 1939-1945.

fot. Tomasz Jablonski, Witold Pikiel Członkinie Przysposobienia Wojskowego Kobiet puszczają wianki na Pilicy w SpaleNarcyz Witczak-Witaczyński Defilada oddziału Przysposobienia Wojskowego Kobiet, http://www.ogrhpwk.com.pl/ 

na podst:

“Przysposobienie Wojskowe Kobiet Zapomniana służba dla Ojczyzny”, Toruń 2019,

“Zarys dziejów Organizacji PWK”

Krzysztof A. Kluza